ISTORIJA SRPSKE KNJIZEVNOSTI 18., 19. i 20.VIJEK

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

SRPSKA KNJIŽEVNOST 18. VEKA

NASELJAVANJE SRBA U JUŽNU UGARSKU

Najveća seoba Srba sa matičnih teritorija Kosova, Metohije i Srbije na sjever bila je tzv. Velika seoba s kraja 17. vijeka, pod vođstvom patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Nakon austrijsko-turskih ratova, u kojima su učestvovali na strani Austrije, oko sto hiljada Srba prešlo je na teritoriju današnje Vojvodine. Egzodus sličan ovome ponovio se i 1739. godine u drugoj Velikoj seobi. Srbi u Ugarskoj bili su pod nedefinisanom državnom vlašću, podjednako su ih svojatale Austrija i Mađarska, i pravni i svaki drugi položaj bio im je nesređen. Najviše su se isticali učestvujući u ratovima koje je vodila Austrija i štiteći južnu granicu države u tzv. vojnim krajinama

Matične teritorije srpskog naroda u srednjem vijeku bile su Kosovo, južna i centralna Srbija, Hercegovina, povremeno Crna Gora i Bosna. Najsjevernija tačka srpske države bio je Beograd, koji je postao njena prestonica za vrijeme despota Stefana Lazarevića. Međutim, još u srednjem vijeku ima dokaza o postojanju srpskog življa i u sjevernijim podnebljima, u Sremu i južnom Banatu. Naročito poslije turskog lomljenja srpske države u 15. vijeku, Srbi se počinju u manjim i većim grupama iseljavati preko Save i Dunava. Već 1480. godine oko 50.000 Srba stiže u temišvarski kraj, potom 1526. godine biva veća seoba sa vlastelom Bakića na čelu, a u 16. vijeku Srbi već imaju nekoliko manastira u Sremu, svoje vladičanstvo i kult sremskih Brankovića. Ipak, najveća seoba Srba na sjever bila je tzv. Velika seoba s kraja 17. vijeka, pod vođstvom patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Potom se egzodus sličan ovome ponovio i 1739. godine u drugoj Velikoj seobi.

VELIKA SEOBA SRBA

Nakon što je porazila tursku vojsku kod Beča krajem 17. vijeka, u to vrijeme moćna evropska država Austrija digla se zajedno sa Poljskom, Mletačkom republikom i Rusijom u rat protiv Turske. Kada su bili nadomak Prizrena, austrijski car je pozvao Srbe da im se pridruže, obećavajući da će nakon pobjede imati konačno i potpuno oslobođenje od Turaka. Međutim, Turci su neprekidno napredovali i potiskivali austrijsku vojsku prema sjeveru, a na ponovo osvojenim teritorijama ostajali su Srbi i trpjeli strašnu osmanlijsku odmazdu. U jednom zapisu sačuvan je vapaj iz tog vremena: Oh! Oh! Oh! Uvi mnje! Ljuti strah i beda togda beše, mater od očesa razdvajahu, i ot otca sina; mlade robljahu, a stare sekahu i davljahu. Togda na se čeloveci smrt prizivahu, a ne život od prokleti Turaka i Tatara. Uvi mnje, ljute tuge!

Srbi su bili izgubili svaku sigurnost na svojoj rodnoj zemlji i zato je 1690. godine sto hiljada ljudi predvođeno patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, vladikama i kaluđerima prešlo u Ugarsku, na teritoriju današnje Vojvodine. Pozvao ih je austrijski car, jer je bilo u interesu Austrije da oni nasele puste teritorije, ranije napuštene od mađarskog stanovništva, i zaštite problematičnu južnu granicu. Sa Kosova i južne Srbije na sjever je pošla glavnina srpskog naroda: visoko sveštenstvo, imućniji i ugledniji ljudi i svi drugi koji su se pobojali da bi mogli postati meta osvete Turaka, ili da bi mogli nastaviti život u ropskoj ovisnosti o njima. Opustjela područja Kosova i Metohije nakon Velike seobe naselila su albanska plemena iz brdskih krajeva, a Šumadiju i zapadnu Srbiju Srbi iz Hercegovine, Crne Gore i Bosne.

PRVE GODINE U UGARSKOJ

Još prije nego što se zbilo ovo veliko pomjeranje srpskog življa, Austrija je obećala budućim doseljenicima da će se oni nastaniti na zemljištu zasebno od ostalih naroda i sa slobodom da samostalno organizuju sebi život. Nakon doseljavanja, naročitim carskim aktom odobrena je unutrašnja autonomija Pravoslavne crkve, pravo da Srbi slave svoje praznike, biraju arhiepiskope i podižu hramove gdje god to nađu za shodno. U stvarnosti gotovo ništa od ovoga se nije ispunjavalo: nije bilo nikakvog unutrašnjeg uređenja, Austrija se prema Srbima odnosila gotovo kao prema robovima i narod je patio i duboko stradao u svom egzilu. Godine 1708. pišu Budimci svome vladiki:

Teško stradamo sa svake strane, a pomoći nemamo niotkuda krome Boga. Ako koga uređenja ne bude, nećemo se moći nikako držati i živeti ovde, niti nam prilikuje... Od toliko vremena kako smo se ovde mi naselili, niti smo građani, ni seljaci, niti koje ureždenije imamo. Veće, ako kome što damo, tako smo im mili; ako li ne damo, a oni na nas ratuju...

Dodatna otežavajuća okolnost je bila ta što su teritorije koje su naselili Srbi bile pod nedefinisanom državnom vlašću, podjednako su ih svojatale i Austrija i Mađarska i pravni položaj Srba bio je nesređen. Dopadali su pod milost vlasti jedino kad su trebali Monarhiji protiv kojeg spoljašnjeg neprijatelja, kako piše baron Bartenštajn, ili kad se mislilo da se može hasne izvući od grčkih trgovaca u zajedničkoj trgovini i prometu, ili najposle, kad se nadahu i očekivahu korisne pomoći, ugušujući kakav unutrašnji nemir.

Mađari su Srbima i formalno oduzeli pravo na zemlju, koje im je bilo zagarantovano još 1691. godine, i 1723. feudalnim pravom su ih proglasili kmetovima, dužnim da obrađuju spahijsku zemlju. Nekoliko puta su Srbi pokušavali da okončaju svoj podređeni i sužanjski položaj i podizali su bune sa različitim uspjehom. Oko 1706. godine bila je mala narodna buna u Slavoniji, a 1735. godine je prvo u Sremu, potom i šire, izbio ustanak Pere Segedinca i postao najveći protest srpskog naroda u 18. vijeku. Samo godinu dana poslije, ustanak je u krvi ugušen i njegove vođe su mučene, a potom i ubijene. Narod je i pored toga kroz cijeli 18. vijek nastavljao da se buni, sve dok pod reformama Josifa II 1781. godine Srbi nisu dobili pravo na slobodu vjeroispovijesti, a deset godina kasnije dobili su i sva građanska prava i postali ravnopravni sažitelji stanovnicima u novoj državi.

VOJNIČKA SLUŽBA SRBA U AUSTRIJI

Najveću korist od Srba Austrija je imala u tzv. vojnim krajinama, graničnim područjima austrijske teritorije, koja su naselili Srbi i tako štitili južnu granicu od Turaka. Srbi su bili bitan i pouzdan konstituent carske vojske, pokazivali su se kao sjajni vojnici i besplatno su služili vojsci, koja je u biti bila najamnička. Istoričar srpske književnosti 18. vijeka Jovan Skerlić zapisao je: Srbi su bili hrabra i jevtina vojska; njih je lako bilo regrutovati, jer su uvek bili pod oružjem i vazda orni na boj; odelo im je bilo prosto; zbog mnogo postova malo su jeli; naviknuti na šumski život, bili su izdržljivi i neustrašivi; među njima nije bilo dezertera i pri jurišima nisu znali za ustupanje.

Ipak, strašan, neuredan i pun neizvjesnosti je bio život tih ljudi i njihovih porodica. Miloš Crnjanski je u svom romanu Seobe opisao izgled jednog puka srpske vojske koji je 1744. godine pošao u rat na strani Austrijske carevine: Slavonsko-podunavski polk beše otišao na vojnu, posle smotre u Pečuju, kao prebijeno pseto, ponizan i tih. U razvučenim, iskrivljenim, dvojnim redovima, dizao je prašinu kao stoka, obilazeći sela i baruštine, gazeći od jutra do mraka pesak, livade i blato. Spavajući na mračnim, velikim senkama šuma, na travi, puk se budio zorom kao pijan, prozebao, sa injem na perčinima i brcima, pa je započinjao da urla i da peva otegnuto... ej, ej... da odmah zatim zamukne, pašući oružje, videvši da više ne zna gde se nalazi, ni kuda ga vode. Bio je stigao do granice zemljišta o kome se pričalo po selima i zemunicama njegovim, i svet, koji se nastavljao posle, bio je nepoznati, neizvesni svet, iz kojeg je znao da će se vratiti sa gomilom mrtvih... Duge puške, okovane bakrom i srebrom, što ih je puk nosio kao batine, posle nekoliko dana ubrzanog hoda, razdirale su kožu na desnom ramenu... Prašina, znoj i sitne, crne mušice behu mu se zalepile za nozdreve i očne kapke. Među zubima su škrgutali pesak.

Srbi su ipak povremeno bili dostojno tretirani na carskom dvoru. Najistaknutiji vojnici su dobijali titule oficira i viših vojnih starješina i bili su ne samo lojalni carskoj dinastiji nego su i štitili interese svoga naroda i njegove pravoslavne vjere. U to doba je put napredovanja u vojnoj karijeri bio jedini mogući progresivni, jer u druge službe Austrijske carevine pravoslavni Srbi nisu bili primani.

DRUŠTVENO PRILAGOĐAVANJE SRBA U JUŽNOJ UGARSKOJ

Pored srpskog življa koji je potkraj 17. vijeka i u prvim decenijama 18. vijeka obrazovao Vojnu Krajinu i naselio se u doline Save, Tise i Dunava, svoju zemlju su napustili i oni Srbi kojima su zbog njihove imućnosti Turci mogli mnogo toga da oduzmu i oni koji su zbog svog visokog ugleda mogli da postradaju. Među njima je bilo dosta trgovaca i zanatlija, sposobnih da se u novoj sredini brzo prilagode i nastave da se bave svojim starim zanimanjem. Oni su bili onaj sloj srpskog građanstva koji se zajedno sa mitropolitima i sveštenicima borio i materijalno podržavao masovno širenje kulture i pismenosti među srpskim življem, ali i koji je činio najveći dio čitalačke publike

Književnost pisana u 18. vijeku među Srbima u južnoj Ugarskoj bila je pod dubokim uticajem sredine u kojoj je nastajala i toga kako je nova sredina prihvatala srpske pridošlice. Teškoće izbjeglištva i prebjeglištva odražavale su se i na pisanu riječ, koja je snosila posljedice teških uslova života onih koji su je stvarali. U prvo vrijeme je bilo mnogo bitnije obezbijediti osnovne bogoslužbene knjige, prepisati ih ili stare sačuvati od propadanja, nego bilo kako drugačije književno djelovati. Srpske osnovne i srednje škole, koje imaju svoju burnu tradiciju nastajanja, ukidanja i ponovnog obnavljanja u 18. vijeku takođe su trebale pisane građe da bi mogle služiti svrsi radi koje su postojale. Iako se ne može osporiti nicanje autentičnog književnog izraza, ipak su akcije poduzimane u ovom pravcu u 18. vijeku bile prevashodno praktičnog karaktera i ticale su se masovnog širenja kulture i pismenosti među srpskim življem. Takva nastojanja su podržavali najviše mitropoliti i sveštenici, a potom trgovci i zanatlije, onaj sloj srpskog građanstva koji je činio najveći dio čitalačke publike i koji se najbolje socijalno adaptirao u novu državnu i nacionalnu zajednicu.

ŽIVOT SRBA SELJAKA

Srpski iseljenici različito su se snašli u južnoj Ugarskoj. Imućniji su od početka krenuli da žive u varošima, a seljaci i stočari naselili su ravnice kraj rijeka Tise, Dunava i Save. Mnogi su živjeli u prostim zemunicama, na močvarnim i gnjilim zemljištima, mijenjajući u zbjegovima staništa onako kako se mijenjala granica Vojne Krajine. Kada se ta granica učvrstila, krenuli su da podižu sela pored utvrđenih vojnih mjesta na obalama rijeka, tzv. šančeva, pa su tako nastale prvo manje varoši, a onda i gradovi: Novi Sad, Sombor, Subotica, Senta, Bečej i drugi.

Narod se teško nosio sa novim uslovima. Gotovo bez ikakve kuće i kućišta, stalno pomjeran sa svojih trenutnih naseobina, ubogo i jadno je životario, saobražavajući se katkad prirodi koja ga je okruživala — zadivljaloj i blatnoj. Crkve su uglavnom bile obične daščare, a s vremenom je krenulo da ponestaje knjiga, odeždi i drugih za bogosluženje potrebnih predmeta. Često je nedostajalo i sveštenika, dobrih vođa i narodnih učitelja. Narod je postao krajnje zapušten, naviknut na krađu, otmicu i ajdukovanje, odviknut od stare dobrodetelji i zakona pravičnosti, nemarljiv za dobre savete, stoji u jednom pismu iz tog perioda. Sve to je uticalo i na moralni život, koji je polako krenuo da se razriva, kao i na pojavu niza sujevjerica, praznovjerica i paganskih običaja koje su vršili razni čarodjejev i volšebnikov. Postalo je rasprostranjeno vjerovanje u vukodlake, vampire i vještice, brakovi su se raspadali zbog mnogoženstva i mnoga narodna sabranja, čak i ona kakva su daće i sahrane, pretvarala su se u raskalašne i razuzdane terevenke. Mitropolit Pavle Nenadović 1759. godine u jednoj svojoj poslanici veli da je ne bez boljezni serca čuo da u narodu ima bogoprotivnih čarodejanija, volhovanija i bjesopočitanija i zabranjuje pjeti bjesovskih pjesnej i tvoriti igr i vsjakaja besčinstva, pače že ne čarodejstvovati ni k volhvom i čarodjejam hoditi, niže prizivati vračarice v domi svoja.

Docnije, sa stasavanjem srpskog građanstva i čvršćim povezivanjem sa ruskim narodom, njegovom duhovnošću i kulturom, ovakvo stanje će postepeno krenuti da se preobražava.

TRGOVAČKI I ZANATLIJSKI SLOJ DRUŠTVA

Svoju zemlju potkraj 17. vijeka i u prvim decenijama 18. vijeka su, između ostalih, napustili i oni Srbi kojima su zbog njihove imućnosti Turci mogli mnogo toga da oduzmu i oni koji su zbog svog visokog ugleda mogli da postradaju. Među njima je bilo dosta trgovaca i zanatlija, sposobnih da se u novoj sredini brzo prilagode i nastave da se bave svojim starim zanimanjem, o kojima patrijarh Arsenije III svjedoči: Ešte u mirno vreme ot starine imali su na običaj majstorsko ureždenije. Paki po razrušeniju i po pokolebaniju zemli otečestvija našego, kako su sve svoje dobro ostavili, tako i oni svoj majstorski običaj ugase. Elmaže njnnje ašte i v čudžej zemlji po nešto kuće sgradiše, obače svoj običaj i majstorsko ureždenije poželjevaše, videvše i ot inih rufetov kako predel majstorski imaju.

Gotovo odmah nakon dolaska zanatlije se udružuju u zajednice, tzv. esnafe, primajući u njih samo Srbe, jer ni oni sami nisu mogli biti primljeni među njemačke ili mađarske majstore. Po cilju svoga nastanka ovakva profesionalna udruživanja su prevazilazila materijalne i koristoljubive interese. To se vidi iz njihovih ustava, koje su potvrđivali patrijarsi i vladike. U Ustavu jednog esnafa u Budimu iz 1695. godine veli se: Svaki majstor neka se Boga boji, pošten i čist da bude; pokraj toga niko da ne psuje; u karti, kocki, igrač hamišni i zaklinjač da ne budne; a u nešto kasnijem Sentandrejskom ustavu: Kako iz ružice lep miris ishodi, tako i iz svakog kalfe dobroćutnost, da jedan drugom u svakoj nuždi dobrovoljno i bratski javi se, kako u sodružestvu zdravija i veselosti, tako i u svakoj skorbi i pečali, a najviše u teškoj boljezni...

Srpski trgovci bili su poznati po svojoj umješnosti. Zjedno sa Grcima bili su konkurencija njemačkim i mađarskim trgovcima i od državne vlasti su često dobijali privilegije. Živeći imućno, mnogi od njih su pomagali svoje siromašnije sunarodnike, a bili su i mecena i sponzori prvih srpskih pisaca ovog perioda.

PRVE SRPSKE ŠKOLE U JUŽNOJ UGARSKOJ

Prve srpske škole u južnoj Ugarskoj javljale su se pri crkvenim opštinama, kod crkvi i manastira. Postojala je jaka svijest u narodu koliko je bitno da postoje škole, a naročito su se episkopi i bogati trgovci zalagali za njihovo opstojavanje. Pišu mitropolitu Isaiji Srbi iz Budima i Pešte: Vidite kako smo među ostali jezici ( = među drugim narodima, prim. aut.), a ni škole, ni učenija ne imamo, nego inoplemenike prizivamo na pomoć na svakom mestu... Istrajavalo se u nastavi na srpskom jeziku, što je osobito smetalo ondašnjoj vlasti. Mitropolit Pavle Nenadović je insistirao da su svi iz naroda obavezni da svoju djecu daju u škole i Arhijerejski sinod je 1750. godine odlučio: Vo vsjeh eparhijah ljudem da oglasit se, da djeti svoja u školu na nauku posilajut, otkudu ne samo naučeni, no k cerkovnim, militarskim i provincijalnim dostojanstvom sposobno ustrojitisja. Svjaščenici že, koji bi djeti svoji v naučenje ne davali, da javitsja im, jako i sami bjedu primut v parohijah svojih, i djeti ih na stepen svjaščenstva vozvedeni ne budut.

Srpskih srednjih škola je u 18. vijeku bilo malo i uglavnom sve su bile kratkog vijeka. Prva srednja škola osnovana je 1726. godine u Karlovcima sa ruskim učiteljem Maksimom Suvorovim, koji je došao na poziv mitropolita Mojsija Petrovića. Njegovim dolaskom i opskrbljavanjem srpske prosvjete stotinama ruskih bukvara i gramatika počela je epoha intenzivnijeg uticaja ruske knjige na srpsku pismenost. Još će se pojaviti nekoliko srednjih škola sa različitim planovima i programima do 1791. godine, kada je u Karlovcima osnovana prva srpska gimnazija, koja postoji i do današnjeg dana.

               

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

JEZIK SRPSKE KNJIŽEVNOSTI XVIII VIJEKA

Vrlo brzo nakon što su promijenili životnu naseobinu poslije Velike seobe 1690. godine, Srbi su promijenili i književni jezik, zamijenivši svoj stari srpskoslovenski ruskoslovenskim jezikom. To je bio potez širokih razmjera, uslovljen različitim političkim, prosvjetnim i društvenim razlozima. U osnovi oba ova jezika, ruskoslovenskog i srpskoslovenskog, leži staroslovenski jezik. Ruskoslovenski jezik je ruska redakcija staroslovenskog jezika, kao što je srpskoslovenski njegova srpska redakcija. Srbi su, dakle, u 18. vijeku prihvatili isti onaj jezik kojim su se opismenili u 9. vijeku, samo stotinama godina prerađivan u duhu ruskih narodnih govora

Istorija srpskog književnog jezika počinje sa stvaranjem staroslovenskog jezika u 9. vijeku i traje do dana današnjeg. Tokom dugog vremenskog pretrajavanja srpski književni jezik je bio manje ili više sličan narodnom govoru, ali nikada do te mjere nerazumljiv da bi bio neshvatljiv širim društvenim slojevima. Stari ćirilometodijevski slovenski jezik bio je zajednička baština svih Slovena, te je brzo pretripio i različite nacionalne redakcije — srpsku, rusku, bugarsku. To znači da se jezik na kome su tad vršena bogosluženja i na kojem se pisala književnost približio govoru onoga naroda među kojim se obreo. Tako je kod Srba nastao srpskoslovenski jezik, u koji su povremeno uplivavali uticaji narodnog jezika. On se prožimao sa narodnim govorom sve do kraja 14. vijeka, kada je srpskoslovenski nakon najezde Turaka ''zaleđen'' i takav ostao do 18. vijeka.

Vrlo brzo nakon što su promijenili životnu naseobinu poslije Velike seobe 1690. godine, Srbi su promijenili i književni jezik, zamijenivši svoj stari srpskoslovenski ruskoslovenskim jezikom. To je bio potez širokih razmjera, uslovljen različitim političkim, prosvjetnim i društvenim razlozima.

USVAJANJE NOVOG KNJIŽEVNOG JEZIKA

U južnoj Ugarskoj početkom osamnaestog vijeka Srbi nisu imali gotovo nikakava nacionalna, a time ni prosvjetna prava. Škola je bilo vrlo malo, učilo se iz knjiga pisanih starim srpskoslovenskim jezikom, koji je bio i bogoslužbeni jezik Crkve. Međutim, Srbima nije bilo dozvoljeno da štampaju knjige na svom jeziku i materijala za prosvjećivanje je s vremenom bilo sve manje. To su iskoristili revnosni rimokatolički unijati, koji su činili sve da što više vjernika privole u svoj tabor, i krenuli su da šire rimokatolicizam crkvenim knjigama štampanim ćirilicom i na srpskom jeziku. Veliku potporu i nadu u izbavljenje od naleta jezuitske propagande Srbi su vidjeli u pravoslavnoj, ćiriličkoj i slovenskoj Rusiji. Vođen takvim osjećanjem, mitropolit Mojsije Petrović je od cara Petra Velikog zatražio prosvjetnu pomoć i dobio je 1726. godine. Tada je u Sremske Karlovce došao ruski učitelj Maksim Suvorov sa 70 ruskih gramatika Meletija Smotrickog i 400 bukvara Teofana Prokopoviča. Suvorov osniva tzv. Slavjansku školu u Karlovcima, koja radi do 1730. godine. U tom periodu i Srpska pravoslavna crkva napušta stari srpskoslovenski jezik i kao zvanični bogoslužbeni uzima ruskoslovenski. To je početak intenzivnog širenja ruske knjige, kulture i jezika među Srbima, koje će da potraje kroz cijeli 18. vijek.

Od 1733. do 1737. godine u Karlovcima radi Slavensko-latinska škola, gdje su učitelji bili takođe Rusi sa Emanuelom Kozačinskim na čelu. Sredina 18. vijeka smatra se vremenom najpotpunije dominacije ruskoslovenskog jezika među Srbima. Ispočetka se on koristi samo u današnjoj Vojvodini i užoj Srbiji, krajevima bližim Karlovačkoj i Beogradskoj mitropoliji, a s vremenom će se širiti i dalje u krajeve pod jurisdikcijom Srpske pravoslavne crkve. Utemeljenju ruskoslovenskog jezika, na kome su bila štampana djela duhovne sadržine, ali i ona svjetovnog karaktera, doprinijelo je nekoliko bitnih činilaca. Prije svih su to bile ruske knjige iz kojih se učilo, potom ruski učitelji koji su predavali u novootvorenim školama, kao i školovanje talentovanijiih i imućnijih srpskih đaka u Rusiji.

KARAKTERISTIKE RUSKOSLOVENSKOG JEZIKA

Ruskoslovenski jezik je ruska redakcija staroslovenskog jezika, zajedničkog za većinu slovenskih naroda. Kao što je staroslovenski doživio svoju nacionalnu redakciju kod Srba i tako nastao srpskoslovenski, istu sudbinu je imao i kod Rusa, gdje je nastao ruskoslovenski. Dakle, u osnovi ruskoslovenskog i srpskoslovenskog jezika leži staroslovenski jezik. Srbi su u 18. vijeku prihvatili isti onaj jezik kojim su se opismenili u 9. vijeku, samo stotinama godina prerađivan u duhu ruskih narodnih govora. Problem je bio što je ruskoslovenski, kao arhaična srednjovjekovna tekovina, bio pomalo nerazumljiv i samim Rusima, a mnogo više Srbima. Zato se on nikada i nije mogao do kraja utemeljiti na srpskom govornom području. Srbi nisu mogli da glasovno artikulišu neke ruske glasove, kao ni njihova karakteristična umekšavanja, a tu je i Rusima strana četvoroakcentna novoštokavska akcentuacija. Da se ipak ovaj jezik mogao savladati za svega mjesec dana, svjedoči đak Karlovačke škole s kraja 18. vijeka Petar Rušanin: U kliričeskoj školi, naš učitelj g. protosingel Petr ut Vidak predavo je klirikom nauku. On nauku nama tolkuje; ja otvorivši i usta slušao sam, a ni jedne reči ne razumevam, aki bi on francuski ili kojim drugim meni nepoznatim jezikom govorio. Diktira nam da pišemo šta ćemo posle za lekciju, i ja sa pročima pišem reči kao što on izgovara, a po nesreći kako sam u školu došo, u pervu skamiju seo, dakle u moje pismo g. protosingel pogledo bi, i, smejući se govorio: Ovde treba i,x,J i proč mene uči. Šta majko moja, mislim u sebi, tu će biti zlo, baš ni koraka dalje. Kad iziđem iz škole, skorban uzmem moju lekciju čitati, a ni reči ne razumem, pomislim, kakav je to jezik. To se nikada ne nauči... Ovo nedoumenije moje trajalo je samo jedan mesec dana, dok se nisam osvestio, a posle nisam plašio se, mogo sam svaki dan bezzazorno lekciju pred jego Ekcelencijom govoriti, kao što se često i slučavalo...

Novim književnim jezikom se od početka služe crkveni velikodostojnici, kao i pisci Zaharije Orfelin, Pavle Julinac, Jovan Rajić, Hristifor Žefarović i drugi. Mitropolit Mojsije Petrović, koji je mnogo učinio u unošenju ruske kulture među Srbe, posljednji se od crkvenih starješina služio srpskoslovenskim jezikom.

SLAVENOSRPSKI JEZIK

Jezik kojim je napisan prethodni odjeljak teksta Petra Rušanina predstavlja mješavinu elemenata narodnog šumadijsko-vojvođanskog govora i ruskoslovenskog, sa očitom dominacijom ovoga prvog. U drugoj polovini osamnaestog vijeka među srpskim piscima i drugim kulturnim pregaocima zaživio je tzv. slavenosrpski jezik, koji je bio upravo takav jedan amalgam raznorodnih jezičkih primjesa: srpskoslovenskog, ruskoslovenskog jezika, srpskog i ruskog narodnog jezika. Tako su nastale nove riječi tipa: vozbuždavati, sovjetovati, mužestvo, sovjetije, proročeski, čelovekoljubije, sobor, voskresenije, itd. Hibridnost novog jezika, međutim, nije se odražavala samo na planu leksike, nego podjednako i na morfološkom i sintaksičkom nivou. Omjer srpskih i drugih jezičkih elemenata varira od pisca do pisca, pa čak i u više djela istog autora, što potvrđuje činjenicu da slavenosrpski jezik nije imao svoju normu ni gramatička pravila. Svako je pisao kako je htio, što je najviše zasmetalo Vuku Karadžiću, kada je početkom 19. vijeka načinio novu reformu srpskog književnog jezika.

Slavenosrpski jezik plod je srpske građanske kulture 18. vijeka. Nastao je najviše iz potrebe da se pomalo strani ruskoslovenski jezik prilagodi narodnim potrebama, ali sa nužnim otklonom da se ni ne ponarodnjači posve i time raskine sa vijekovnom tradicijom slovenske kulture. Ješče drugojačije, pisao je mitropolit Stratimirović, govori prosto serbski klasa svjaščenikov, oficijerov, učenih, tergovcev, hudožnikov, rukodjelcev i vsjeh s kultivirani ljudmi smješčanih Serbov, a drugojačije klasa prostih zemljedelcev, ili vozarov, slug, govedarov, ovčarov i pročih podljejših ljudej, koji niti reči imadu dosta, niti ih pravo izgovaraju, no razvraščavaju, niti kadgod knjige čitaju.

Kao novi književni jezik, slavenosrpski je proklamativno objavljen u Slaveno-serbskom magazinu Zaharija Orfelina 1768. godine.

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

PROUČAVANJE SRPSKE KNJIŽEVNOSTI XVIII VIJEKA

Periodizacija srpske književnosti 18. vijeka je uslovna i oštra crta između pojedinih perioda ne može se povući. Po kriterijumu stilske formacije tako se ova književnost dijeli na periode baroka, klasicizma i predromantizna, dok se po jezičkom kriterijumu izdvajaju: srpskoslovenski, ruskoslovenski i slavenosrpski period. Sa promjenom književnog jezika Srba mijenjala se i forma i sadržaj literature koja je na njemu nastajala. Isprva je književnost bila čvrsto vezana sa srednjovjekovnim korijenima, da bi, kako je 18. vijek odmicao, sve više primala svjetovni karakter i približavala se zapadnoevropskim uzorima

U kontekstu cjelokupne istorije srpske književnosti, djela pisana u 18. vijeku zasigurno se najmanje čitaju. Ovaj period nije svojim literarnim obimom obilan, a pojedina djela su dostupna samo posvećenijim istraživačima i čitaocima. Najčešće upoznavanje sa književnošću 18. vijeka ide preko književno-istorijskih tekstova i priručnika, među kojima su najrelevantniji — Istorija srpske književnosti 18. vijeka Jovana Skerlića i knjige Milorada Pavića u ediciji Istorija srpske književnosti, Barok i Klasicizam i predromantizam. Postoji elementarna različitost u pristupu literaturi ova dva autora. Jovan Skerlić fenomenima i piscima srpske književnosti 18. vijeka pristupa pozitivistički, a Milorad Pavić metodološki; prvi se bavi nacionalnom istorijom i kulturom i piscima koji su učestvovali u njenom kreiranju, a drugi načinom na koji su učestvovali, proučavajući specifično književne fenomene žanra.

Periodizacija srpske književnosti 18. vijeka Milorada Pavića je, kako sam autor kaže, specifično književna periodizacija i izvršena je prema književnim stilovima, a ne polazi od prosvetiteljskih, filozofskih, jezičkih i drugih premisa. Po kriterijumu stilske formacije tako se ova književnost dijeli na periode baroka, klasicizma i predromantizna, dok se po jezičkom kriterijumu izdvajaju: srpskoslovenski, ruskoslovenski i slavenosrpski period.

Svaka od ovih podjela je uslovna i oštra crta između pojedinih perioda ne može se povući.

SRPSKOSLOVENSSKI PERIOD

Srednjovjekovni srpski književni jezik bio je u opticaju sve do treće decenije 18. vijeka, s tim što je bio u velikoj mjeri izmijenjen u odnosu na onaj nemanjićke epohe. Na tom jeziku pisali su prvi srpski mitropoliti u južnoj Ugarskoj, patrijarsi Arsenije III i Arsenije IV Šakabenta, grof Đorđe Branković, kao i prvi srpski pisci poslije Velike seobe, braća Račani i Gavrilo Stefanović Venclović. Kao primjer tog, nešto izmijenjenog starog jezika može da posluži fragmenat jedne poslanice Arsenija Čarnojevića:

"Zri v narode našem nebrežnoe ponurenije, zri slabost razumnej, zri nerazmotrenija sinov. Slncu ubo sveteštu se oni bo jošte glavobolstvujut snom nevedenija aki pod mrakom nerasudnoj tamnosti zakriti... No jako naplnjeni sušte duhovnago bogatstva i razuma istinago napojeni, sami razmotrevše k pomišljenju sebe vagruzite: otkudu bihom i imeli, tolikih vremen neštednoju rukoju na četireh stran razdavajušte? Ašte bihom i carskoe koje skrovište imeli, do ninja istaštenija svojego kraj ukazalo bi..."

Ovaj prvi period književnog svaralaštva u novoj naseobini bio je i najčvršća spona sa starom srenjovjekovnom tradicijom. Ne samo što je jezik bio isti nego su i sadržaj i oblik, kao i namjena književnosti bili mahom identični drevnim uzorima. Pisci su uglavnom bili, kao i ranije, iz reda sveštenstva. Njeguju se svi žanrovi iz srednjeg vijeka, naročito u djelu Račana i Venclovića, u prvom redu žitija, ljetopisi, rodoslovi, hronike, liturgijsko pjesništvo. Svjetovna književnost, s druge strane, naročito populariše istoriografski žanr, potom putopise, a javlja se i memoarska literatura, ep i drama.

U književnost su s vremenom prodirali sve više elementi narodnog jezika, ali to nije značilo napuštanje starog jezika. Bogusluženja su zadržala svoju jezičku čistotu, dok su se u obraćanju narodu i u djelima pisanim za narod osjećale promjene. Poznati besjednik Gavril Stefanović Venclović u jednoj svojoj besjedi koristi srpskoslovenski jezik u molitvenom obraćanju Bogorodici, a odmah potom, okrenuvši se ka narodu, progovara narodnim jezikom:

Pače jermonskije rosi glagoli tvoje. I pače Mojsije dažda proveštanije tvoje. Nelažive sušto prepokojila jesi nas, jako nevesta pesana s prahom, vsakim mirom podateljnim isplni, oblagouhala jesi nas! No sad, vi koji ste ovde sabrani na ovom slušanju, čuste li hudo i nisko odgovaranje? Videste li smanjeno srdce tiho i krotko Svete Bogorodice? Arhangel je naziva obradovanom i blagoslovenom je nariče, skazujući da će sam Bog Duh Sveti doći na nju i obgrnuće je višnja sila, a ona sebe robinjom nariče...

RUSKOSLOVENSKI PERIOD

U trećoj deceniji 18. vijeka Srbi su preuzeli ruskoslovenski jezik, jezik Ruske pravoslavne crkve i bogosluženja, i inaugurisali ga u svoj književni jezik. To je bio rezultat saradnje karlovačkih mitroplita sa Rusijom zbog pokušaja unijaćenja od strane Ugarske. O ovom fenomenu smjene jezika onovremeni pisac Simeon Piščević svjedoči: Drevne knjige ne mogu biti u ova već pozna vremena dovoljne za upotrebu po svom rasprostranjenom i mnogobrojnom srpskom narodu, koji po različitim državama obitava, a pogotovo što su s vremenom od starosti drevnošću svojom oveštale i malo gde je još štogod od njih ostalo, zbog čega je i bilo potrebno obratiti se ruskoj zemlji i knjige u kojim je narod tako oskudevao, kako crkvene tako i školske, otuda dobavljati.

Sa ovom promjenom, koja je imala svoje korijene u ranijim srpsko-ruskim vezama, krenuo je snažan talas uticaja ruske literature na srpske pisce. Jedan od razloga dobrog prihvatanja ruskoslovenskog jezika među srpskim piscima i pjesnicima bio je taj što je na njemu bilo razvijeno silabičko pjesništvo, pjesništvo metra i rime, u tom obliku nepoznato dotadašnjoj srpskoj lirskoj tradiciji. Ovakve tendencije osobito dolaze iz ukrajinske barokne poezije, a u oblikovanju stiha preovladava uticaj poljskog trinaesterca. Ruskom versifikacijom se služe pjesnici Zaharije Orfelin, Emanuel Kozačinski, Hristifor Žefarović, Jovan Rajić, Pavao Nenadović i niz drugih anonimnih autora čije se pjesme nalaze po građanskim rukopisnim pjesmaricama, sastavljanim u 18. i početkom 19. vijeka. Na ruskoslovenskom jeziku su pisana i prozna djela Simeona Piščevića, Zaharija Orfelina, crnogorskog vladike Vasilija Petrovića, koviljskog arhimandrita Jovana Rajića i drugih. Što se tiče žanrovske usmjerenosti literature, i dalje se njeguju žanrovi iz prethodnog perioda, s tim što je akcenat na onim svjetovnog karaktera. Oživljavaju neke antičke forme, kao što su oda i himna, javljaju se prva naučna djela koja nose stilske odrednice epohe.

Sredinom 18. vijeka počinje polako da jenjava ruskoslovenski uticaj među Srbima. Mnogi od onih koji su bili na tragu velikog povjerenja u Rusiju i njenu kulturu, odlučili su da se isele u Rusiju usljed nesređenih vojnih i političkih prilika u Austriji. Oni koji su ostali, prilagođavali su jezik i književnost nadolazećim potrebama i promjenama.

SLAVENOSRPSKI PERIOD

Popularisanje književnosti u najširim narodnim masama i sve veći prodor narodnog jezika u književni dovelo je do pojave slavenosrpskog jezika. Za ovu epohu je karakteristična raznovrsnost jezičkog izraza, pisaca i stilova, za koje se teško nalazi zajednička odrednica. Najpoznatiji pisac slavenosrpskog perioda je Dositej Obradović, čija se ličnost može uzeti kao paradigma srpskog 18. vijeka. Široj publici je njegovo djelo poznatije od svega drugog što je tada pisano, zbog čega je često niz drugih autora vrijednih pažnje padao u sjenu. Dositej je najsnažnije od svih potirao ruskoslovenski uticaj i trudio se da srpsku književnost veže za zapadnoevropsku kulturu, koja je u to doba prolazila kroz fazu tzv. prosvijećenog apsolutizma. Zalagao se i za uvođenje narodnog jezika u književnost, ali se nije bavio njegovim normiranjem.

U slavenosrpskom periodu njeguje se niz različitih žanrova, popularna je Dositejeva didaktička književnost, rascvjetava se građansko pjesništvo kao izdanak sentimentalizma, tu je i epistolarni roman, a javljaju se i srpski prevodi ondašnjih evropskih bestseler.

               

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

KRUG PISACA IZ MANASTIRA RAČE

Prva, tzv. srpskoslovenska, epoha srpske književnosti 18. vijeka obilježena je prepisivačkim i originalnim stvaralaštvom bratstva monaha iz manastira Rače. Došavši u južnu Ugarsku nakon Velike seobe, Račani su nastavili svoj pređašnji rad na prepisivanju knjiga, sastavljanju zbornika i novih rukopisa, i rad na opismenjavanju i prosvjećivanju naroda. Među njima su najpoznatiji bili jeromonasi Kiprijan i Jerotej, a poznati besjednik iz prve polovine 18. vijeka Gavril Stefanović Venclović takođe sebe često naziva sabratom ovih kaluđera

Manastir Rača u Srbiji kraj rijeke Drine bio je poznati pisarski i prepisivački centar u 16. i 17. vijeku i jedan od izdanaka srednjovjekovne duhovne i književne djelatnosti. Nakon što su Turci zapalili Raču, monasi iz manastira su sa patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem došli u južnu Ugarsku. Bilo ih je naseljenih po Fruškoj gori, gdje su dobili manastir Beočin, i po drugim srpskim naseobinama u Ugarskoj, a dopirali su i do Sentandreje. Račani su nastavili svoj pređašnji rad na prepisivanju knjiga, sastavljanju zbornika i novih rukopisa, i rad na opismenjavanju i prosvjećivanju naroda. Među Račanima su bili Teodor, Ćirijak, Grigorije, Kiprijan, Jerotej, Simeon, Hristofor i drugi. Od svih njih u književnosti su najviše traga ostavili jeromonasi Kiprijan i Jerotej Račanin, a poznati besjednik iz prve polovine 18. vijeka Gavril Stefanović Venclović takođe sebe često naziva sabratom ovih kaluđera. Na djelima Račana česti su natpisi u duhu srednjovjekovnog autorskog uniženja pred čitaocima, kao na primjer: Ne klnite, ni rugajte se, ne pisa angel no ruka brenaja i grešnaja ašte že ne maloe svoje skudoumije, ili, V čuždoj stranje i domje hitostiju pisah, i mnogimi usilijem i nezgodijem; toga radi i paki molju da jako pogrešitelna bez zloslovija ispravljajete i pisavšago proštenija spodobite.

KIPRIJAN RAČANIN

O Kiprijanu Račaninu malo se zna, jer nije ostavio mnogo ličnih podataka iza sebe; rod i porijeklo je krio govoreći: Otečestvo že mi zemlja, mati že grob. Najviše se od svih Račana bavio knjigama, nosio ih je sa sobom u izbjeglištvo u prepisima i odštampane, iznova ih prepisivao i sastavljao nove kompliacije. Poslije Velike seobe prebjegao je u Sentandreju, gdje je osnovao svoju školu pri crkvi svetog Luke. Iza Kiprijana Račana ostao je priličan broj prepisa trebnika, kanona, akatista, psaltira, mineja i drugih bogoslužbenih tekstova. Mnogo sastava i zbornika pisao je u svojoj starosti, pa je na jednom rukopisu zabilježio: Pero se povi /um iznemože, / list sneteva/ starost dostiže. Od originalnih djela Kiprijanovih sačuvana je Stihira knezu Lazaru, koja je ušla u sastav Srbljaka, knjige službi srpskim svetiteljima, i jedan Bukvar slovenskih pismen iz 1717. godine.

Kiprijanov Bukvar pisan je po uzoru na ondašnje ruske bukvare. Na početku se nalazi uputstvo za učitelje: Ne odriči se mladenca kazniti. Ako batinom biješ njega, neće umreti od nje; a ti bijući ga batinom, dušu njegovu izbavljaš od zle smrti, što se poslije potkrepljuje i stihovima: Ljudima brada je savršenstvo, /mladima poslušnost je zadanost. /Tkati platno dobro, mlade kažnjavati /od batine neće umreti, /no u dobru uspeće. U prvom dijelu Bukvara ispisana su štampana i pisana slova ćirilice, a potom stoje moralne pouke poredane po azbučnom redu. Npr. za slova B, Ž i O stoji:

Boga boj se. Blagočastiv budi. Bližnjago ljubi jako sebe. Blagougodan biti vsem tvori se.

Života ništa ne preziraj. Žitije steži blagočesno. Želaniju revnuj blagomu.

Očima ne zavidi. Oči tvoji semo i ovamo da ne pomizajut. Okom ne namiguj. Oči tvoji vinu k Gospodu da budut.

Iza ovih pouka u Bukvaru se nalaze različite molitve, deset Božijih zapovijesti, odlomci tekstova različitih crkvenih otaca, dijelovi Starog zavjeta i drugo. Poslije slijede osnovna pravila oblikovanja srpskog stiha, pravila akcentuacije i interpunkcije. Jezik Kiprijana Račanina je srpskoslovenski, srednjovjekovni književni jezik, ali sa dosta primjesa narodnog govora. Pravopis je fonetski, što znači da pisac bilježi riječi bukvalno onako kako se izgovaraju, a ne kako tradicija nalaže, što je i odlika savremenog srpskog jezika.

PUTOPIS O SVETOJ ZEMLJI JEROTEJA RAČANINA

Jedan od sabraće račanskih monaha bio je i Jerotej Račanin, koji je takođe poslije Velike seobe došao na sjever i nastanio se u fruškogorskom manastiru Remeta. Ni o njegovom životu se ne zna mnogo. Ostao je poznat po svom putopisu o Svetoj zemlji, koju je posjetio 1704/1705. godine, a tek 1727. godine je u Remeti opisao taj svoj obilazak u djelu Putašastvije k gradu Jerusalimu Jeroteja jeromonaha račanskago. Putopis kao žanr javljao se i u ranijoj srpskoj književnoj tradiciji. U srednjem vijeku poznato je bilo Skazivanje o svetim mjestima i pustinjama Nikona Jerusalimca, a veze Srba sa Svetom zemljom sežu još i dalje u prošlost. Sveti Sava, prvi srpski arhiepiskop, u dva navrata je posjećivao Palestinu i Jerusalim, održavao veze sa tamošnjim manastrima i presadio izvorno pravoslavno bogosluženje iz manastira svetog Save Osvećenog u srpske manastire.

Jerotej Račanin opisuje svoj put u Svetu zemlju taksativno po konačištima. Navodi redoslijed konaka počevši od puta iz Beograda, dolinom Morave i Vardara do Soluna, pa do opisivanja boravaka u Egiptu, Sinaju, Jerusalimu i njegovoj bližoj i daljoj okolini. Usput navodi događaje i pojave koje su njega dojmile na ličnom planu, a obično su vezane za istoriju mjesta ili za neku legendu i zanimljivost koju je usput čuo i vidio. Tako je u vranjskoj klisuri vidio čovjeka od sto dvadeset godina, prosede brade i triput mu se zubi menjali, pa narasli kao u deteta. I dvaput brada opadala, pa narasla... I tu videsmo čoveka i devojku te se okamenili. Te kazivaše starac taj da je kum sa kumom sačinio blud. Toga radi se okamenili. Dramatični su opisi bure koja ih je zahvatala na moru nekoliko puta: I u vreme zalaska sunca zagnjuri se lađa i podigoše se vali najsilniji, kao gore visoki, i oblaci i munje silne i različite. I svi padosmo kao mrtvi, raditi i činiti ne mogosmo ništa. Samo jedan drugog tužnim očima pogledaše... Za dva dana i tri noći od svih nas ni jedan hleba ne okusi, niti jedan drugom progovori. Niti može koji ustati, niti korak koraknuti, kao mrtvi ležeći. Na putu je Jerotej proveo oko godinu dana. U polasku ih je bilo osam, a u povratku više desetina hadžija. Iscrpno je navodio sva biblijska mjesta koja je posjetio u Palestini, nabrajajući poimenice sve manastire na koje je nailazio. U tamošnjim hramovima učestvovao je na bogosluženjima i najviše prostora u putopisu dao je opisivanju njihovog poretka, vremena kad se čita koja molitva i na koji način, što ga je kao jeromonaha najviše i zanimalo. U svojoj naraciji po konceptu rečenice Jerotej je dosta blizak srednjovjekovnim piscima, često koristi veznik i i široko povećava rečenicu. S druge strane pak blizak je i ondašnjem savremenom čitaocu jer piše na jeziku bliskom narodu, jednostavnim i ličnim stilom.

OPIS BLAGODATNOG OGNJA U JERUSALIMU

U sabornom jerusalimskom hramu Hristovog groba svake godine pred Vaskrs na Veliku subotu silazi sa neba purpurno gromolika ognjena nit i pali pravoslavnom patrijarhu kandilo. To se dešava već nešto manje od dvije hiljade godina, svake godine, i u dvadesetom vijeku je to zabilježeno kamerama. U prvim minutama taj blagodatni oganj ne peče, niti može bilo šta da izgori ako se njime upali. Vrlo brzo se od patrijarha oganj razdijeli narodu po crkvi, a odatle plamen nose po sijeloj Svetoj zemlji.

Prisustvujući ovom događaju 1704. godine, Jerotej Račanin ga je opisao u svom putopisu: I u Subotu sabra se mnoštvo ljudi u crkvi. I u peti čas čekaju i gledaju Duha Svetog. I pogasiše sva kandila po crkvi i sveće. Na grobu sami Turci (Seldžuci, potomci najstarijih čuvara Groba, prim. aut.) pogasiše kandila i vrata zapečatiše na Grobu. I svi ljudi po drugim crkvama metanišu i mole se Bogu i plaču. I čitaše časove i parimije. I kada završi se osmi čas dana, tada Turci otpečatiše vrata i uđoše i ne nađoše. Ne beše još sišao. I opet zapečatiše. I u to vreme naši (pravoslavni episkopi, prim. aut.) pođoše se oblačiti na liturgiju. Tada opet, devetog časa, otpečatiše i uđoše Turčin i naši epitrop i kaluđer i nađoše na grobu kandilo, zažeglo se. I užegoše od njega sveće i izneše narodu.

               

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

GAVRIL STEFANOVIĆ VENCLOVIĆ

Gavril Stefanović Venclović bio je izuzetno plodan književnik i prevodilac u periodu između 1716. i 1747. godine. Od njegovog tridesetogodišnjeg rada sačuvalo se petnaestak manjih i većih rukopisa, koje čine opus od oko 20 . 000 stranica. One su do danas ostale u rukopisima, izuzev kompilacije njegovih radova, koju je sačinio Milorad Pavić. Bogata je bila prepisivačka, prevodna, ali i originalna književna djelatnost Gavrila Stefanovića. Osim toga, on je bio i vješt crtač, slikao je ukrasne minijature i kaligrafske inicijale u svojim knjigama. Od originalnih Venclovićevih djela najobimniji je korpus njegovih besjeda, po kojima je u svoje vrijeme bio nadaleko čuven

Najpoznatiji predstavnik tzv. srpskoslovenske epohe književnosti 18. vijeka je ste proslavljeni besjednik jeromonah Gavril Stefanović Venclović. O životu Venclovića, koji je sebe nazivao: mnogogrešni i hudši v hristijaneh ubogi svjašteni inok Gavril, ne zna se mnogo. Pretpostavlja se da je pripadao bratstvu monaha iz manastira Rače na Drini, koji je raseljen na sjeverne teritorije nakon Velike s eobe. Venclović je bio učenik jednog od Račana, Kiprijana, u školi pri hramu s vetog Luke u Sentandreji, gdje je primio i monaški postrig. Poslije boravka u Sentandreji spustio se na južnije teritorije, među srpske iseljenike u Đuru i Komoran i bio njihov propovjednik i duhovni pastir. Uslovi u kojima je živio nisu bili najsjajniji, saživljavao se sa svojom pastvom , koja je u tom periodu trp je la jedno u nizu svojih stradanja pod tuđom vlašću i u siromaštvu. U jednoj od svojih molitava Gospodu on nabraja sve bijede koje ga okružuju, navodeći u napomeni koje su mu smetnje u njegovoj književnoj raboti: Beda na vodi, beda od haramija, beda od svoga roda, beda od jezika, beda u gradu, beda u pustinji, beda od lukave braće i među lažnim društvom (I prebeda ovo pišući u oprljenoj knjigi, na zloj hartiji, jakož i vidi se, s neupravnim mastilom!). Od svega zla i bede, Ti nas oslobodi.

Bogata je bila prepisivačka, prevodna, ali i originalna književna djelatnost Gavrila Stefanovića. Osim toga, on je bio i vješt crtač, slikao je ukrasne minijature i kaligrafske inicijale u svojim knjigama. Ne zna se tačno gdje ni kada se upokojio, vjerovatno poslije 1747. godine.

RAD NA KNJIGAMA

Gavril Stefanović Venclović bio je izuzetno plodan književnik i prevodilac u periodu između 1716. i 1747. godine. Od njegovog tridesetogodišnjeg rada sačuvalo se petnaestak manjih i većih rukopisa, koji čine opus od oko 20 . 000 stranica. One su do danas ostale u rukopisima, izuzev kompilacije njegovih radova, koju je sačinio Milorad Pavić. Venclović je nastavio prepisivački rad, poučen primjerom svoga učitelja Kiprijana Račanina, u vremenima kada je pisana knjiga bila nasušna potreba srpskom narodu. Tako su nastali prepisi različitih crkvenih zbornika sa žitijima Svetih, troparima, kondacima, irmosima, psalmima i molitvama. Prepisivao je Časoslov , potom razne tipike, monaška pravila, podatke o crkvenim praznicima, popularne kratke ljetopise od Adama pa do krštenja Rusa i sve drugo što je u tom periodu bilo na potrebu i polzu njegovoj pastvi. Naročito je volio da radi na prepisima i prevodima sa ruskog i poljskog besjeda istočnih otaca Crkve, od s vetog Jovana Zlatoustog do ruskih besjednika 17. vijeka. Oni su mu bili i lični uzori, a omiljeni među njima mu je bio Lazar Baranovič, černigovski arhiepiskop koji je u drugoj polovini 17. vijeka bio smatran za velikog teologa R uske c rkve. Isticao se u dijalozima sa rimokatoličkim kliricima, pa su njegovi polemički spisi bili vrlo korisni Gavrilu, čiji se narod našao na udaru Unije i rimokatoličkog prozelitizma. Od originalnih Venclovićevih djela najobimniji je korpus njegovih besjeda na različite teme, po kojima je u svoje vrijeme bio nadaleko čuven. Osnova teksta besjeda leži u proslavljanju nekog praznika i prepričavanju njegovog biblijskog sadržaja, a na to Venclović dodaje aktuelne probleme tadašnjeg srpskog društva i pokušava da ukaže na moguća pozitivna rješenja.

JEZIK GAVRILA STEFANOVIĆA VENCLOVIĆA

U djelima literature koju prevodi i prepisuje Gavril Stefanović uglavnom koristi jezik stare srpske književnosti, srpskoslovenski, ali u onoj verziji u kojoj ga je primio od svoga učitelja Kiprijana Račanina. To znači da je jezik ostao uglavnom neprom i jenjen u odnosu na arhaični model, ali da se pravopis promijenio i postao fonetski. Gavril je kao i Kiprijan bukvalno bilježio riječi onako kako su se izgovarale, što nije bio slučaj u ranijim vijekovima. Ali, u svim svojim obraćanjima narodu on koristi narodni jezik, tako i u tekstovima pisanih besjeda. Kako sam kaže: I se že vjedomo budi, jako ne vsa prosta sut, ponježe jaže k Bogu glagoljut se sija po pisaniju knjižnom vmješteno jest, a jaže k ljudem, sija po prostu... Ne v maglje i črez oblak učiti i glagolati nevještije v pisme, no prosto im jazikom vještati, jako da vsa razumjejajut ljudije. Neće da govori knjižki skriveno, nego: prostim dijalektom, na srbski jezik radi razumenija prostim človekom, na prosto urazumitelnije znanije srbskoje za seljane i proste ljude.

Bez obzira na to što je govorio jezikom prostog puka, jezik Venclovića je jedan od najboljih primjera umjetničkog izraza u cijeloj srpskoj književnosti. Zar je moguće i kako je moguće da je naš pesnički jezik postojao u tom obliku i s takvim izražajnim mogućnostima još prije dva puna veka, pitao se Meša Selimović, poznati književnik 20. vijeka, čitajući njegova djela.

PJESNIČKI DAR JEROMONAHA GAVRILA

Pravi susret sa autentičnim tekstovima Gavrila Stefanovića savremenom čitaocu je nemoguć jer se on i nalaze u rukopisima. Jedini dodir je moguć kroz izbor iz njegovih djela koje je načinio Milorad Pavić i objavio pod naslovom Crni bivo u srcu . Naslov je inspirisan jednim Venclovićevim pjesničkim fragmentom:

Veliki se to đavo,

kao crni bivo u srcu gnezdi.

Evo sam to vidim

da neki drugi zavičaj zločest,

u mome telu vojuje

suproć moga umlja.

I koji je taj drugi,

posnažniji zakon

od Božija zakona?

Jest i vrlo posnažnija

čovečja želja i zla ćud,

kojano nit se koga boja boji,

ni mora, ni duge bolesti

i zle nesreće,

ni same večne muke.

Milorad Pavić je štampao kao pjesme tekstove Venclovića, koji nije stvarao u stihovima, nego u duhu srednjovjekovne proze. Ta proza se stalno kretala između dva pola: prozno-narativnog i retorsko-poetskog, ali nikada nije imala svoje stihovno uobličenje. Sloboda priređivača da stihovano prezentuje djela inače proznog pisca i po svom nahođenju daje im naslove, izazvala je negodovanja kod nekih naših istoričara. Smatrali su da spoljašnja forma književnog teksta nije nevažna stvar da bi se mogla proizvoljno mijenjati, jer da je Venclović zaista pisao u stihovima, srpska književnost u njegovom dobu bila bi nešto bitno drugačije od onoga što ona zaista jeste.

I pored svega, Venclovićev pjesnički dar je nesumnjiv. Naročito dolazi do izražaja u različitim molitvama, koje su često inspirisane Psalmima strozavjetnog cara Davida i biblijskim čudima. U molitvi za srpsku zemlju Venclović veli: Izbavi me od krvi, Bože, Bože mog spasenja, na krov koji imamo, razve tvoj, Bogorodice, pokrov. Krvotočiva ona žena kad se je prikojasila za skut Sina tvoga, i taki prestade joj teći krv od nje. Tako i kade se dokosne naša krvoprolitna zemlja tvome omoforu, taki će na njoj prestati svako krvoprolivanje. Otrti ćeš i obrisati naše krvave suze s tvojim omoforom!

Uslovi u kojima je Gavril Stefanović Venclović živio nisu bili najsjajniji. Saživljavao se sa svojom pastvom , koja je u tom periodu trpjela jedno u nizu svojih stradanja pod tuđom vlašću i u siromaštvu. U jednoj od svojih molitava Gospodu on nabraja sve bijede koje ga okružuju, navodeći u napomeni koje su mu smetnje u njegovoj književnoj raboti: Beda na vodi, beda od haramija, beda od svoga roda, beda od jezika, beda u gradu, beda u pustinji, beda od lukave braće i među lažnim društvom (I prebeda ovo pišući u oprljenoj knjigi, na zloj hartiji, jakož i vidi se, s neupravnim mastilom!). Od svega zla i bede, Ti nas oslobodi.

U svim svojim obraćanjima narodu Venclović koristi narodni jezik, tako i u tekstovima pisanih besjeda. Kako sam kaže: I se že vjedomo budi, jako ne vsa prosta sut, ponježe jaže k Bogu glagoljut se sija po pisaniju knjižnom vmješteno jest, a jaže k ljudem, sija po prostu... Ne v maglje i črez oblak učiti i glagolati nevještije v pisme, no prosto im jazikom vještati, jako da vsa razumjejajut ljudije. Neće da govori knjižki skriveno , nego: prostim dijalektom, na srbski jezik radi razumenija prostim človekom, na prosto urazumitelnije znanije srbskoje za seljane i proste ljude.

BESJEDE GAVRILA STEFANOVIĆA VENCLOVIĆA

Od cjelokupnog rada Gavrila Stefanovića Venclovića, srpskog propovjednika iz 18. vijeka, najznačajnije su besjede koje je on izgovarao pred svojom pastvom povodom većih c rkvenih praznika. Kao što je šarolika bila narodna masa kojoj je propovijedao, tako je šarolik bio i sastav besjeda koje je prenosio sa srpskoslovenskog jezika i prilagođavao uhu savremenog slušaoca. Tu se smjenjuju istorijske sa teološkim temama, teološke sa žitijima s vetitelja i apokrifnim pričama. U sve svoje besjede Venclović unosi narodni duh i njime oživljava stari jezik. Na taj način biblijske i svetiteljske ličnosti progovaraju savremenim i običnim, često prostim, jezikom srpskih izbjeglica u južnoj Ugarskoj

Gavril Stefanović Venclović, propovjednik i duhovni pastir srpskih iseljenika u Đuru i Komoranu s početka 18. vijeka, jedan je od najplodnijih srpskih prepisivača. Gotovo svi njegovi prepisi su u formi zbornika, a najviše su među njima zastupljene besjede Svetih o taca I stočne c rkve iz različitih vremena. Forma tih prepisa bila je takva da se na jednoj strani nalazio tekst ispisan srpskoslovenskim jezikom, a na drugoj strani su neke od besjeda bile ispisane u narodnom dijalektu. Prilagođavajući ih govoru svog puka, Venclović je u besjede unosio i mnog e jezičke i stilske inventivnosti, tako da su neke od njih postajale gotovo originalna djela. Iz tog razloga su neki pro u čavaoci Venclovićevog rada ove prepise tretirali kao izvorno njegova djela.

Iako sav u narodnom izrazu, stil Venclovićevih besjeda je u velikoj mjeri određen njegovim pjesničkim darom, koji u sebi sjedinjuje vijekovne taloge srpskog jezika sa onim savremenim i folklornim. Šta bi se desilo da je Venclovićevo djelo štampano, da je postalo šire poznato i da je bilo u mogućnosti da izvrši jači uticaj na razvitak srpskog jezika, zanimljivo je hipotetičko pitanje književnika Meše Selimovića, proizašlo iz činjenice istančanog Venclovićevog osjećanja za jezik.

KARAKTERISTIKE VENCLOVIĆEVIH BESJEDA

Adaptirani prepisi besjeda sa srpskoslovenskog jezika bili su korišteni kao crkvene propov i jedi Gavrila Venclovića. U postupku adaptacije arhaičnog stila visoke retoričnosti on tekst pojednostavljuje i približava uhu prosječnog, mahom neobrazovanog, slušaoca. Sa svojom šarolikom pastvom teži da uspostavi što prisniji i neposredniji dodir, pa zato se tim ljudima obraća na njihovom jeziku, prijemčivim stilom, podozrijevajući i usvajajući njihov način mišljenja da bi ga što bolje razumjeli. On kaže da govori slugama i gospodarom, gospodi poglavicama i pahorom i raji, muževima i ženama, roditeljem i deci, ženatim i bećarom... mudrinji i glupovinji, okrojšem i krštenom, Hristu i vilajetu, telu i duši.

Polazna tačka besjeda je biblijski događaj koji se praznuje u dan propov i jedi, ili žitije svetitelja za taj dan, ili neki istorijski događaj značajan za istoriju Crkve. Po principu lične asocijacije Venclović osnovnu temu osavremenjuje i širi u dimenziju aktuelnog trenutka. Govoreći, recimo, o otpadanju Zapadne crkve od pravoslavne vjere 1054. godine, Venclović ne propušta da pomene u to doba rasprostranjena progonjenja Srba od rimokatolika: Kao što i sami znamo i vidimo mnoge tuđoverce oko nas, te nas jošte kore rugajući se hulom našemu zakonu. I što im možemo za to činiti kad su silovitiji od nas i poknjiževniji drže se da su i krštenici? I tko bi se sad našao takav mudri filosof da bi se smeo i pokusiti taj, toliki razlika zakona im, povraćati narod opet u pravoslavije, skupljati ih u jednu istočnu Crkvu, davno otrgnut i ukorenjen u svome zločastiju. I još oni suproć nas dižu se i ustaju, svemu našemu zavičaju rugaju se i kore...

No, Venclović ne izobličava samo tuđince i tuđu vjeru, nego kritikuje i svoj narod, ukazujući na neke njegove loše karakteristike, nejednakosti u društvu, paganske običaje i slično. Pominjući zemljodršce, knezove, spahije, vojinštanske vojvode , zamjera im zbog njihove nadmenosti nad običnim narodom, opominje nesavjesne muževe: dođeš kući spušten, neveseo, garezljiv, kao vrag napućen, stušten i smršten, svoju ti čeljad kostolomiš grizući ; ženama ukazuje na njihove mane: brbljivost, pomodnost, lakomost, povodljivost, vođenje tuđih poslova, tračanje i slično.

SADRŽAJ VENCLOVIĆEVIH BESJEDA

Kao što je šarolika bila narodna masa kojoj je propovijedao, tako je šarolik bio i sastav besjeda koje je Venclović pisao i govorio. Tu se smjenjuju istorijske sa teološkim temama, teološke sa žitijima s vetitelja i apokrifnim pričama. Naročito se populariše istorija vezana za pokrštavanje Slovena, njihovu vezu sa Vizantijskim carstvom i kulturom istočnomediteranskog bazena. Potom su tu ljetopisi srednjovjekovne Srbije, žitija srpskih s vetitelja, događaji u srpskoj kraljevini i despotovini nakon dolaska Turaka, opisuje se pad Carigrada i naročito nekoliko čuda vezanih za ovaj grad. U priči nazvanoj Oslobođeni Carigrad u podnaslovu stoji: Povest polazna s davnašnjega ukaza složena izarad pamtenja onoga divnoga golema čuda svete Bogorodice, kada Persi i Tatari Carigrad oblegoše s velikom silesijom uzimati ga, pak s Božijim sudom izarad te im probe, svi izginuše ljuto, a grad s Hristjani ujedno zdrav i čitav od njih osta.

U sve svoje besjede Venclović unosi narodni duh i njime oživljava stari jezik. Na taj način biblijske i svetiteljske ličnosti progovaraju savremenim i običnim, često prostim, jezikom srpskih izbjeglica u Đuru i Komoranu. To je bio slučaj sa molitvom Bogorodici s vete Marije Egipćanke, koju je Venclović približio narodnom jeziku. Sveta Marija Egipćanka bila je bivša bludnica i jedan od najvećih primjera pokajanja u istoriji Crkve. Momenat u kojem se zbilo njeno pokajanje bio je na praznik Vozdviženja Časnog k rsta u Jerusalimu, kada joj neka nevidljiva sila nije dala da uđe u crkvu. O devo, vladičice roždšija pltiju Boga slova, zavapila je Marija Bogorodici , znam ja, znam da to nije lepo, nit je prilično meni, jednoj zločestoj prohojgori na tvoju ikonu pristno devi Mariji gledati imajući tebe, telo i dušu čistu i neskrnavu. Pravo je meni, bludnici nenaviđenoj biti tvojeju čistotoju i mrskoj mi biti stojećoj pred tobom. Ama to sam začula da je uzarad toga se Bog čovekom pretvorio, kogano si ti rodila, da sazove grešnike na pokajanje. Pomozi mi, jednoj niotkuda mi pomoći ne imajući, i poveli da mi se oblakša crkovno ulazenje, te ne zabrani mi videti častno Gospodnje drevo...

BESJEDA NA BLAGOVIJESTI

Besjedu na dan Blagovijesti s vetog Jovana Zlatoustog Gavrilo Venclović je izgovorio u Komoranu na Blagovijesti p resvete Bogorodice 1740. godine. Ovo je jedna od najčešće navođenih i pominjanih Venclovićevih besjeda, čak ponegdje bez osnova proglašavana dramom zbog svoje dijaloške forme.

Arhangel Gavril dolazi kod Bogorodice i blagovijesti joj da će roditi Spasitelja svijeta, čemu prethodi blagovoljenje Bogorodice da pristane da bude Majka Božija. Da bi prostom narodu približio blagov j eštenjsku dramu, Gavril Stefanović Venclović je razgovor između Bogorodice i arhangela približio narodnom dijalektu i njihove ličnost i predstavio u folklornom duhu. Kako ja mogu biti višnjem Bogu prestol? Poizvestnije mi to skaži, anđele Božiji, veli Marija kad joj je pristupio arhangel Gavril i rekao joj šta će se zbiti s njom. Kako li to oni višnji ot sunca ne dotaknut svet da bude ot zemljanog tela osezivat više kadrosti snosne? Ti, mladiću junače, dokazivanje takvo meni u uši nedoznano unosiš. Sve mi se čini da ne uzbudeš ti došao k meni na koju prevaru? — Pak joj reče anđel: O devojko, devojko, čudna li si ti! Te krošto, zašto li momu dobrom iskazivanju ne veruješ, Božija nevesto? Dokle to hoćeš se sa mnom inatiti i nagovarati, a ne primaš ugovora s neba poslatoga k tebi anđela? Nisam ja od oni što je prevario Evu... Razgovor se produžava i dalje, sve dok Marija nije prihvatila blagovijest i rekla: Popevati ću i hvaliti ime Boga moga s pesmami kad je i na me snižu i najmanju svoju služkinju poglednuo odzgor i to već i sama znam, jer otsele hoće me dičiti i hvaliti svaki rod pod Bogom što je i što is toga ima više.

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka VIII   

RUSKOSLOVENSKA EPOHA U SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI 18. VIJEKA

Istoriografija je jedna od dominantnih formi i književnih izraza ruskoslovenske epohe. Spisi koji nastaju u tom žanru su često vrsta diplomatskog memorijalnog akta i imaju za jedan od ciljeva da evropske države podsjete na istoriju balkanskih Slovena. Pored istorijskih spisa, sast a vljaju se i pjesnička djela. Iz Poljske je preko Ukrajine prvo u rusko, a potom i u srpsko pjesništvo došao trinaesterački stih, tzv. virš ili slovenski heksametar, i prvi put kod Srba tada primat dobija rimovana i stihovana poezija

U trećoj deseniji 18. vijeka u srpskoj književnosti desilo se preusmjerenje od stare srpske pismenosti ka onoj ruske provenijencije. Književni jezik je postao ruskoslovenski i u srpske škole su počeli da dolaze ruski učitelji sa gramatikama, bukvarima i drugim udžbenicima koji su dodatno podržali novi pravac pismenosti. Prve zvanične srednje škole osnovali su Rusi Maksim Suvorov i Emanuel Kozačinski sa grupom studenata Kijevske duhovne akademije. Njihovim dolaskom počinje tzv. ruskoslovensko doba u književnosti 18. vijeka, ili barokno doba, posmatrano iz ugla stilske formacije.

Jedan od glavnih predmeta u sholastičkoj školi Emanuela Kozačinskog u Sremskim Karlovcima bila je poetika, u okviru koje su đaci učili o poznatim pjesnicima, ali i upoznavali se sa vještinom stihotvorenja. Osim pjesništva, u to doba popularan je bio žanr nacionalne istoriografije, odakle je poniklo nekoliko opširn i h istorijskih djela. Od ostalih proznih žanrova pisali su se putopisi, epistolarna književnost, memoari, filo z ofski i polemički spisi. Putopisi nastavljaju tradiciju hodočasničkih proskinitariona stare srpske književnosti, ali se javljaju i nove vrste, poput službenih izvještaja sa puta, opisa nekog putovanja do odredišta i natrag, izvještaja sa diplomatskih putovanja i slično. U ovom periodu će se prvi put u sistem srpske književnosti ustabiliti drama, počevši sa istrorijskom tragedijom Emanuela Kozačinskog o posljednjem srpskom caru Urošu V .

PJESNIŠTVO SRPSKOG BAROKA

Pjesništvo srpskog baroka se mahom razvija pod uticajem ruske i ukrajinske poezije. U Rusiji su se pod Petrom Velikim otvorile nove mogućnosti za prijem zapadnih uticaja, impulsi su dolazili sa mnogih strana, u književnosti naročito iz Poljske. Iz Poljske je preko Ukrajine prvo u rusko, a potom i u srpsko pjesništvo došao trinaesterački stih, tzv. virš ili slovenski heksametar, obično u pjesmama klopljen u parno rimovane distihe. Prvi put kod Srba tada primat dobija rimovana i stihovana poezija, a pjesnici kreću u različite grafičke egzibicije u ispisivanju svojih djela. Pjesme se ukrašavaju različitim ornamentima, tekst se likovno predstavlja, razvija se carmina figurata — postupak u pjesništvu koji ide za time da likovno znakovlje doprinese utisku koji ostavlja pjesma na čitaoca. Neke pjesme Zaharija Orfelina tako imaju posebna likovna rješenja sa neobičnim grafičkim figurama kao što su: potpis autora dat u obliku dva lista djeteline na lopti — zemaljskoj kugli, magični kvadrat, srce i slično. Pored ovog vida stihotvorenja, sa jačanjem građanskog društva javljaju se i tzv. kantovi, pjesme nam i jenjene za pjevanje i pisane za određeni muzički predložak.

TEMATIKA PJESNIŠTVA

Tematika pjesništva je uglavnom prigodnog karaktera, sa čestim posvetama poznatim ličnostima. Na prelazu iz srpskoslovenske u ruskoslovensku epohu dominira religiozni karakter pjesama, kakav je zapis u srebru čudotvorne ikone Bogorodice Arsenija IV Šakabente: Nedosotojan sin jesam, carice nebesna, tebi, po bogootkrovenju učenika sina tvojega i Boga, u sunce odeveni lik, ukrašen čudodejstvija srebrom ili zlatom, odenuti, i ovaj, sveta ovoga bogatstvom načinjen venac, tebi, vencem od dvanaest zvezda ovenčanoj, položiti na glavu... A domočadci, ovce moje slovesne, od sina tvojega u pastvu date, obrazu tvojem verni pripadši hristjani, različnim čudodejstvima isceljeni do kaplje krvi, vernim molitvama nebesni venac slave da slave ti.

Osim religioznih pjesama i one rodoljubivog karaktera dobijaju na značaju, naročito koje veličaju slavu srednjovjekovne srpske kraljevine i carevine. Kod ponekih, uglavnom nepoznatih pjesnika, javlja se ljubavna poezija, ili poezija posvećena dešavanjima u prirodi, kakva je Melodija k proleću Zaharij a Orfelina: Dično vreme nam priodit, /zima progonjava se, / čto proleće već dohodit, /leto približava se. /Nebo čisto nam javlja se /i svetleje izdae se. /O zlatoe proleće... I u zemli tvari male /oseteći proleće, /sve u radost oni stale, /skoro idut u cveće. /Jednim slovom: sve životno skazuje se bit radosno.

O ZLATOE PROLEĆE!

Pisac Melodije k proleću zajedno sa arhimandritom Jovanom Rajićem, predstavnikom bogoslovskog usmjerenja literature, svrstava se u najznačajnije pjesnike ruskoslovenske epohe.

ŽANR ISTORIOGRAFIJE

Istoriografija je jedna od dominantnih formi i književnih izraza ruskoslovenske epohe. Spisi koji nastaju u tom žanru su često vrsta diplomatskog memorijalnog akta i imaju za jedan od ciljeva da evropske države podsjete na istoriju balkanskih Slovena. Nadovezuju se na viševjekovnu srpsku tradiciju pisanja ljetopisa i rodoslova, kojima se žanr istoriografije njegovao u srednjem vijeku. Uspon istoriografije od srednjovjekovne ka modernoj krenuo je još prije Velike seobe Srba, a produžio se kroz cijeli 18. vijek. U velikoj mjeri obilježilo ga je rasplamsavanje kosovskog kulta nakon dolaska moštiju Svetog kneza Lazara u sremsku Ravanicu i širenje tog kulta među đacima srednjih škola u Karlovcima i Novom Sadu. S druge strane, ključna je bila uloga Liceja i Univerziteta u Ugarskoj, Austriji i Njemačkoj, kao i Duhovne akademije u Kijevu, gdje su se obrazovali rani srpski istoričari i odakle su ponijeli pečat sredine i obilježili njime svoj rad.

Bilo je bitno da nakon Velike s eobe 1690. godine i kulturnog i svakog drugog šoka koji su tada preživjeli Srbi, bude očuvan i potvrđen nacionalni identitet. Burna istorija Srba nalazila se u knjigama njihovih starih pisaca, u kolektivnom sjećanju i ovaploćena u netruležnim tijelima s vetitelja, koja su Srbi nosili sa sobom kud god da su išli i brinuli se za njih. Istorijsko pamćenje kao svijest o kontinuitetu nacije kroz vrijeme ne nestaje u novoj sredini, bez obzira na tadašnji veliki teret siromaštva i zaostalosti za finim manirima ugarske gospode. Vapaj Srba iz svojih novih, močvarnih, naseobina u dolinama Tise, Save i Dunava bio je blizak plaču Jevreja u vavilonskom ropstvu: Na rijekama Vavilonskim, tamo sjeđasmo, plakasmo i govorasmo – Ako zaboravim tebe, Jerusalime, neka bude zaboravljena desnica moja. U slučaju Srba, Jerusalim je metafora za sve ono veliko i značajno što se dogodilo u njihovoj prošlosti, naročito za stradanje na Kosovu, koje se i danas ispostavlja aktuelnim. Kao artikulacija narodnih stremljenja da se to otrgne od zaborava , stoji plejada istoriografskih djela koja se pišu kroz cijeli 18. vijeka. Na samom početku su tu Slavenosrpske hronike grofa Đorđa Brankovića, potom spisi Pavla Julinca, crnogorskog vladike Vasilija Petrovića Njegoša, Simeona Končarevića, Simeona Piščevića, Hristofora Žefarovića i Jovana Rajića, s kraja 18. vijeka.

               

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka IX   

ŽIVOT I KNJIŽEVNI RAD ZAHARIJA ORFELINA

Zaharije Orfelin bio je jedna od najpoznatijih ličnosti srpskog 18. vijeka. Bavio se književnim radom, živop isom i bakrorezom, kojima ostavlja više traga iza sebe u istoriji umjetnosti nego u književnosti. Takođe, nema gotovo nijedne oblasti iz nauke toga vremena u kojoj se on nije ogledao – od pedagogije, preko ekonomije do medicine — i koje nije um i o na popularan način predstaviti svojim čitaocima. Na svoja djela se uglavnom nije potpisivao , iz njemu znanih razloga, pa se vjeruje da iza njegovog imena stoji veo misterioznosti i anonimnosti

Po mnogima jedan od najznačajnijih pisaca srpske književnosti 18. vijeka je ste Zaharije Orfelin, rijetki samouk i eklektik među umjetnicima tog doba. Stvara u periodu kada jača srpsko građansko društvo, koje tada pokazuje intenzivno interesovanje za aktuelna kulturna i druga dešavanja u Evropi. U Evropi 18. vijeka bilo je na snazi prosv j etiteljstvo kao didaktički pravac u umjetnosti, potom procvat humanističkih nauka, osobito filozofije racionalizma, i stvaranje sve većeg broja visokih obrazovnih institucija. Za takav 18. vijek Orfelin je rekao da je toliko mnogo mudrih mužej u Evropi proizveo, ćto do ovoga pročije jedva li tolikim čislom snadbeni bili.

Zaharij e Orfelin bio je obdaren mnogim sposobnostima, osobito za književnu i likovnu djelatnost. Bavio se živopisom i bakrorezom, kojima ostavlja više traga iza sebe u istoriji umjetnosti nego u književnosti, a pošto je bio zaljubljenik knjige, postao je i autor, grafički gledano, najljepših knjiga u istoriji srpske književnosti. Takođe, nema gotovo nijedne oblasti iz tadašnje nauke u kojoj se on nije ogledao, od pedagogije, preko ekonomije do medicine, i koje nije um i o na popularan način predstaviti svojim čitaocima. Na svoja djela se uglavnom nije potpisivao, iz njemu znanih razloga, pa se vjeruje da iza njegovog imena stoji veo misterioznosti i anonimnosti.

ŽIVOT ZAHARIJA ORFELINA

Zaharije Stefanović Orfelin, kako mu glasi puno ime, rođen je 1726. godine u Vukovaru. Nije poznato kakvo je obrazovanje imao. I ako tvrdio da je bio samouk, proučavaoci njegovog djela tvrde da je morao završiti neke škole. U mladosti je bio učitelj, a nakon perioda učiteljevanja slijedi vrijeme Zaharijinog otšelništva po različitim m j estima i bivanja u službama uglavnom kod vladika Srpske p ravoslavne c rkve. Jedno vrijeme bio je u činovničkoj službi kod mitropolita Pavla Nenadovića u Sremskim Karlovcima, onda u Temišvaru kod vladike Vićentija Jovanovića, a potom slijedi nekoliko godina provedenih po fruškogorskim manastirima — Velikoj Remeti, Beočinu i Grgetegu. Da bi nadgledao štampanje nekih svojih djela, odlazi u Veneciju, tamo se uči slikarstvu i rezanju u bakru, što će da ostavi pozitivne posljedice na njegov potonji likovni rad. Nakon povratka u Ugarsku radi ponovo u Temišvaru, zatim kod vladike Mojsija Putnika u Novom Sadu i Josifa Šakabente u Pakracu.

U porodičnom životu nije imao mnogo sreće; umire mu žena Ana nakon rođenj a sina Petra, sa kojim će se zbog nekih razmirica kasnije razići. Sreća Orfelina često nije pratila ni u ostalim segmentima života. U svojoj pjesmi Trenodija, v mir čelovjeka všedšago ot vsjeh i svojstvennih prezrennago u ispovjednom stilu govori o svom životnom udesu. O t kako se rodio, veli, u životu mu je bijeda i mnogi su mu svojom zavišću pridodavali još veći teret: Znaju pričinu sjetovat boljno, /ves ja grozusja v misli dovoljno; /bo kak rodilsja, /na svijet javilsja, /to mnje bjeda, /to mnje bjeda. /Ah! sam načatok bil mnje naščastljiv, /čto ja rodilsja, vsjak bil zavistljiv: /vsi udručali, /dihat ne dali /mnje bjednomu, /mnje bjednomu.

U istorijama književnosti navodi se da je svoje posljednje godine života Zaharij e Orfelin proveo u gladi i siromaštvu, ostavljen od svih. Dobio je u bolesti potkraj života utočište na imanju bačkog vladike u Isailovu blizu Novog Sada, gdje se upokojio 1785. godine. Iako neki istoričari, kao Milan Kašanin, ističu nevjericu da je Zaharij e mogao "prebijedno" da umre baš pod vladičanskim skutom, ostalo je svjedočanstvo o njegovoj tužnoj smrti od crkvenog autoriteta Lukijana Mušickog, kao i od Jovana Sterije Popovića, koji veli: Sred Srpstva hladna Orfelin pišti, /Glad mu je mazda za trud.

ORFELINOV KNJIŽEVNI RAD

U književnosti najveći značaj Zaharij u Orfelinu pripada kao pjesniku, ali je i njegov književno-prosvjetiteljski rad obiman i raznovrstan. Sastavljao je udžbenike, katihizise, kalendare, časopise, rasprave i različite naučno-popularne spise. Bavio se i teologijom — Apostolsko mleko mali je katihizis koji je sa puno ljubavi sastavio za svog sina, prevodio je i djela poznatog ruskog teologa i besjednika Teofana Prokopoviča, a poznat je i jedan njegov traktat protiv rimskog papstva, koji nije bio štampan jer nije mogao da prođe cenzuru. Sastavio je jedan udžbenik latinskog jezika, kao i prvi slovenski bukvar, koji je ujedno i prva srpska knjiga štampana ruskom građanskom ćirilicom. Prevodio je djela sa njemačkog, vlaškog i ruskog, uglavnom bogoslovskog sadržaja. Tvorac je prvog časopisa u istoriji srpske kulture — Slavenoserbskog magazina, i prve kalifragije — Slovenskaja i valahijskaja kaligrafija. Prvi broj Slavenos e rbskog magazina, koji je ujedno bio i posljednji broj, pojavio se u Veneciji 1768. godine. Osim niza raznovrsnih članaka iz oblasti geografije, etike, ekonomije, trgovine, muzike, slikarstva, arhitekture, čak i prikaza nekoliko knjiga, u Magazinu je naročito zanimljiv Orfelinov Predgovor. U Predgovoru na trinaest strana on obrazlaže zašto pokreće list, navodeći kao spiritus movens Magazina "obšču polzu" naroda u prosvjećivanju naukom, a ne sopstvenu korist.

Od ostalih djela Orfelina poznati su Večiti kalendar — ot načala do konca mira trajušći kalendar , koji u tradicionalnoj formi kalendara donosi enciklopediju znanja iz različitih nauka, naročito fizike, potom monografija o Petru Velikom i Iskusni podrumar, djelo iz oblasti ekonomije vinogradarstva sa nizom praktičnih savjeta iz oblasti medicine.

Monografija o Petru Velikom nastaje kao jedno u nizu djela o ovom poznatom vladaru napisanih u Rusiji 18. vijeka. Orfelin je pokazao zanimanje za njegovu ličnost zato što se car Petar proglasio zaštitnikom pravoslavnih h rišćana na Balkanu i stalno tražio dodir sa Srbima u Crnoj Gori, kao i zato što je Petar bio vladar jedne velike pravoslavne carevine. Stil djela o Petru Velikom arhaičan je i romantičan, izdanak je prisnog odnosa prema čitaocima starih srpskih pisaca. Opisujući, recimo, ulazak Petrov u Kenigsberg pri njegovoj prvoj posjeti Evropi, Orfelin veli: Nadam se da ću ugoditi čitaocu ako ovde opišem ceremonije s kojima je ovo poslanstvo bilo dočekano, jer od kako je sveta niko nije ovake posaobine video, a teško da će iko kad videti. Prisan odnos zadržava ne samo prema čitaocima nego i prema likovima u djelu: Mi ćemo ga (Karla XII), kaže Orfelin na jednom mjestu, ostaviti u tako nepomirljivom radu, pa ćemo poći malo u Crnu Goru, da vidimo kakvo je dejstvo imalo ono pismo koje je car P.V. pet godina pre toga bio poslao Crnogorcima...

PJESNIŠTVO ZAHARIJA ORFELINA

Zaharije Orfelin je jedan od najboljih, ako ne i najbolji srpski pjesnik 18. vijeka. Sve što je napisao u stihu napisano je između 1757. i 1768. godine, što čini desetak dužih pjesama. Među njima su najpoznatije: Malovažnoe privjestvije Mojseju Putniku, Trenodija, Plač Serbii, Melodija k proljeću i Pjesn Istoričeska. Pjesme su pisane na crkvenoslovenskom ili ruskom ili srpskom narodnom jeziku. Jedino je i u slovenskoj i srpskoj verziji napisana pjesma Plač Serbii, koja je ujedno prvo ćirilsko djelo štampano u štampariji Grka Dimitrija Teodosija u Veneciji. Prije toga štampano pjesništvo kod Srba gotovo da nije ni postojalo. Tematski, kao i po formi stiha, pjesme Zaharij a Orfelina su različite. Najpoznatija pjesma, Plač Sebii, spada u žanr kolektivnih plačeva, gdje personificirana Srbija vapije i tuguje zbog svoje žalosne sudbine. U pjesmi se pominje i tadašnje loše stanje Srba pod Austrijsko m monarhij om : Kako stade Serbia, slavna i ugodna /sa množestvom naroda, bivša pređe plodna /presilnimi carevi i hrabri soldati, /sad u robstvo drugima morala se dati... Jedna čada u Turskoj, a posvuda druga, / stenjut ljuto, žalostno, ah! pregorka tuga! /Po tolikoj ja slavi i mojoj hrabrosti, /porugana stala sam, o moe žalosti... Tko mi može dovoljno žarkih suza dati, /ovu moju nesreću doveka plakati? /Više nejmam nadežde, razve moju žalost /sam ti, o višnji Bože, premeni na radost!

               

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

JOVAN RAJIĆ, PRVI ISTORIČAR 18. VIJEKA

Književni rad arhimandrita manastira Kovilj Jovana Rajića bio je rijetko bogat i plodan, podjednako originalan, prepisivački i prevodilački, kao i kompilatorski i bogoslovski. Mnogo spisa mu je štampano još za života, a još više je ostalo sačuvano u rukopisu. Sastavio je mnoge zbornike besjeda crkvenih otaca, kratkih istorija Starog i Novog zavjeta, katihizisa i bukvara, čak i jedan spis o kometama i njihovim svojstvima. Od svoje rane mladosti interesovao se za istoriju Slovena, kao i za sveštenu istoriju Starog i Novog zavjeta. Godine 1768. završio je svoje veliko djelo o istoriji slovenskih naroda, koje je kod Srba sve do sredine 19. vijeka bilo jedini istorijski izvor te vrste.

Jovan Rajić je poznati srpski bogoslov, književnik i istoričar iz 18. vijeka. Bio je izuzetno školovan i sav svoj život posvetio je prosv j ećivanju naroda, sam se posvetivši Bogu polaganjem monaških zavjeta u manastiru Kovilj. Za života je bio vrlo ugledan i slavljen zbog svoje učenosti, o čemu postoji mnogo podataka. Hopovski iguman Teodor Milutinović govorio je: "Koliko sam ja prost i neučen, meni je milije videti učenog mladog Rajića, nego četiri vaseljenska patrijarha, koji bi bili bez nauke kao ja. Vidio si ga kako je mlad i bez brade, ali kad stane besediti, mi svi sa velikim bradama gledamo ga, kao da smo iz divijeg vilajeta došli."

Osim što je bio umno obdaren i visokoobrazovan, Jovan Rajić je bio i vrlo vrijedan čovjek. Dnevno je radio po 16—17 sati, dva do tri sata se molio Bogu, a  svega je četiri-pet sati spavao. Njegovo načelo je bilo da je grijeh provoditi vrijeme u besposlici, što je i objavio u jednom svom spisu: Vo ujedineniji ubo mojem živušč, i vremene imij dovolno, nepravedno, pače že i grješno biti vozmijeh, ježe provesti toe tičetno i bezpolezno.

Njegov književni rad je bio obiman, i plodan, podjednako i originalan i prepisivački, kao i kompilatorski i bogoslovski.

BIOGRAFIJA JOVANA RAJIĆA

Jovan Rajić je rođen 1726. godine u Karlovcima. Sa šest godina krenuo je u školu, a sa jedanaest je već postao pomoćnik svog učitelja i đak latinsko-slovenske škole Emanu e la Kozačinskog. Pošto nije bilo druge srednje škole, otišao je sa osamnaest godina u komoransku latinsku gimnaziju, gdje su profesori bili jeziutski kaluđeri: Otidoh v stranstvij radi nauk i jazikov, veli on u svojoj kratkoj autobiografiji. Odatle je prešao u protestantsku gimnaziju i nju svršio nakon četiri godine. U želji za višim znanjem, i to onog istočnog, pravoslavnog porijekla, odlučio je da svoje školovanje nastavi u Rusiji, gdje se zaputio pješke, jer nije imao nikakvih finansijskih sredstava za put. Stigao je u Kijev, koji je u to doba bio poznati centar bogoslovskih nauka, i tu ostao tri godine učeći teološki nauk od poznatih učitelja Crkve. Nakon kratkog boravka u Karlovcima, ponovo se vraća u Kijev, potom u Hilandar. U drevnom centru srpske duhovnosti, Hilandaru, boravio je nekoliko mjeseci, istraživao je manastirsku riznicu, prepisavši za to vrijeme nekoliko starih rukopisa. O tome je zabilježio: S velikim trudom i opasnostiju života črez tureštinu projdoh, iziskivaja v tamošnih stran manastirej naših drevnostej rukopisi, ježe i slučilosja mnje nekoliko takovih dostati, iz kojih i ekstrakte učiniti za buduščuju moju istoriju. Nakon povratk a u svoju zemlju Rajić radi kao predavač sve do 1772. godine, kada je zamonašen u manastiru Kovilj, nadomak Novoga Sada. Ubrzo je postao arhimandrit ovoga manastira, koji je i danas jedan od najmnogobrojnijih srpskih manastira, nakon čega slijedi njegov aktivniji angažman u zvaničnim poslovima Srpske p ravoslavne c rkve. Iako je cijelog života bio lošeg zdravlja, doživio je sedamdeset petu godinu života i upokojio se 1801. godine u Kovilju. Njegova smrt izazvala je talas žalosti među ljudima koji su ga poznavali. Tadašnji iskušenik u Kovilju, a potonji iguman manastira Šišatovac Lukijan Mušicki napisao je odu o smrti Rajića, dok je mitropolit Stratimirović oglasio: "Cerkov svjataja naša izgubi v nem učenago i zaslužnago svjaščenika, obščestvo dobrodjetelnago čelovjeka, az že i vsi ljubjašči jego izrjadnago i nenaknadimoga druga."

KNJIŽEVNI RAD

Književni rad Jovana Rajića bio je rijetko bogat i plodan. Osim što je sastavio niz svojih originalnih djela, radio je i na prevodima i prepisima drugih knjiga. Mnogo spisa mu je štampano još za života, a još više je ostalo sačuvano u rukopisu. Prevodio je sa ruskog i njemačkog, a poznavao je još latinski i mađarski jezik. Sastavio je mnoge zbornike besjeda crkvenih otaca, kratkih istorija Starog i Novog zavjeta, katihizisa i bukvara, čak i jedan spis o kometama i njihovim svojstvima. Poznata je priča kako je on uspio da 1774. godine uvjeri srpski Sinod da katihizis za vjeronauku koji im je bio poslan iz Beča nije dobar, nego je unijatska podvala za Pravoslavnu crkvu. Carski komesar iz Beča prihvatio je kritiku i rekao da će povući iz opticaja katihizis ako mu neko od Srba u roku od dvadeset dva dana napiše novi, bivajući uvjeren da niko to neće moći. Rajić je sastavio novi katihizis za svega sedamnaest dana.

Od originalnih djela Jovana Rajića najpoznatija su: spjev Boj zmaja s orlovi, pjesma Kant o vospominanii smerti, Istorija raznih slovenskih naroda, a tu je i tragedija o posljednjem srpskom caru Urošu V, koja je, zapravo, prerada istoimenog djela njegovog učitelja Emanuela Kozačinskog. Kant o vospominanii smerti je pjesma o prolaznosti života i strahu od smrti, koju jedino ublažava čista savjest: Vostrepščet pred nej umnij /i ostanet kak bezumnij, /usta umolknut, /misli iščeznut /visokija, /kak povedet tjeh, /otlučiv ot vsjeh, /v mračnij grob... No kto jeja izbježit, /zane vsjem nam smert predležit: /sovjest čistaja, /prava, svjataja, /ne boitsja, /ona edina /est nevredima /ot strjel jeja.

Boj zmaja s orlovi je alegorično-istorijski spjev u pet pjesama o ratu Austrije i Rusije protiv Turske od 1788. do 1790. godine. Rajić se tu raduje pobjedi hrišćanskih državnih sila nad Otomanskom islamskom imperijom, koja je vijekovima tlačila srpski narod onako kako ga danas tlači SFOR. S tim što je u prošlosti bila otvorena okupacija i neprijatelj je igrao otvorenih karata, a danas je prikrivena i kukavička. U Rajićevo doba još je bilo rodoljuba spremnih da ne prihvate život pod tuđim jarmom u pritvorništvu i licemjernom čuvanju ličnog interesa dok im narod biva zlostavljan. Naročito koju deceniju nakon što je nastao Boj zmaja s orlovi, ovo je došlo do izražaja u Prvom srpskom ustanku pod Karađorđem, kada su Srbi pokazali da nema ništa vrednije od slobode i da čovjek nije stvoren da ga neko gazi svojom čizmom kad mu se prohtije. Boj zmaja s orlovi završava se oslobođenjem Beograda i proslavlja se austrijski car Josif, koji je omogućio tu pobjedu: Jasnu svetlost sunčanu Josifa drugoga, /Beograd prima u sebi milog oca svoga. /Već zmaj ljuti odleti, niti koga bije, /jerbo or'ov dvoglavi nad gradom se vije. /Stare tiće sve svoje pod krilo poziva, /koje je zmaj gnjavio s milošću zaziva: /Hod'te k meni, ja ću vas pod krila uzeti /gdino više ljuti zmaj dopret' neće smeti. /Sve reke i rečice rukama pljeskajte, /hvalu Bogu i caru od srca podajte.

ISTORIJA RAZNIH SLOVENSKIH NARODA

Od svoje rane mladosti Jovan Rajić se interesovao za istoriju slovenskih naroda, kao i za sveštenu istoriju Starog i Novog zavjeta. Još kao nastavnik u Karlovcima počeo je da piše svoje veliko istorijsko djelo o Slovenima i završio ga 1768. godine. Pišući svoju Istoriju Rajić je bio u nezavidnom položaju kada su u pitanju istorijski izvori. Koristio je latinske izvore, koji su često bili neprijateljski nastrojeni prema Srbima i Slovenima, o njima loše i neistinito pisali. S druge strane, njegov glavni izvor, Slavenoserpske hronike grofa Đorđa Brankovića, u pojedinim segmentima su neobjektivne i pretjerano hvalisave prema slovenskoj istoriji. Pisac je ostavio blagorazumnom čitatelju da izabere koji će od ponuđenih podataka u Istoriji da prihvati kao tačan.

Istorija raznih slovenskih narodov, naipače Bolgar, Horvatov i Serbov, kako glasi puno ime ovog Rajićevog djela, objavljena je tek dvadeset pet godina nakon što je napisana, i to sa drastičnom cenzurom. To je pisac i naslutio u svom pismu dajući pristanak za njeno štampanje: "Što se mene tiče, meni je svejedno, gde vidila svet da vidila, znam da bez strašne cenzure i sita i rešeta proći neće, ništa manje ja se tim utešavati budu što ću dati ljudma povod više tražiti po knigama, glavu lupati i čelo trti, mene križati i raspinjati, to će moja slava biti. Ja priznajem sam da delo to jest nedostatočno i nepuno. Za to molio bi svakoga da s ljuboviju primi ovaj, a ne s gaždenijem i poricanijem."

Istorija Jovana Rajića dugo vremena je bila jedini izvor o prošlosti srpskog naroda i sve do šezdesetih godina 19. vijeka on je ostao glavni srpski istoričar.

               

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

POČECI SRPSKE ISTORIOGRAFIJE U 18. VIJEKU

Proučavaoci su izdvojili nekoliko krugova koji su se formirali u 18. vijeku na polju srpske istoriografije. Pripadnici prvog kruga bili su oni koji su stvarali na prelazu između starog i novog doba i ta prelamanja tradicija se osjete u njihovom radu. Proučavanje prošlosti u ovom periodu imalo je dosta manjkavosti — često je to bilo prosto prepisivanje stranih izvora, ili inventivno izmišljanje događaja, mada je postojalo nekoliko ozbiljnih autora koji su se bavili istorijom srpskog i drugih slovenskih naroda

Jedan od najpopularnijih proznih žanrova u srpskoj književnosti 18. vijeka bio je žanr istoriografije. Istorijski spisi su bili poznati i srpskoj srednjovjekovnoj književnosti, a uspon ka, uslovno rečeno, modernoj istoriografiji uslijedio je u 17. i 18. vijeku, naročito nakon prve i druge v elike seobe Srba. Od srednjovjekovne ljetopisne, žitijne i rodoslovne tradicije polako se prelazilo na stvaranje zasebnih djela o prošlosti srpskog i drugih slovenskih naroda. Narodna istorija je vrlo dugo bivala zamišljana kao slijed vladarskih žitija, pa se postepeno išlo ka tome da se od niza žitijnih biografija stvori istorija u nešto širim okvirima. Osim tradicije srednjeg vijeka, na stvaranje istorijskih djela u 18. vijeku uticalo je još nekoliko bitnih faktora: školovanje Srba na li cejima i un iverzitetima u Ugarskoj, Austriji i Njemačkoj — odakle su prodirale zapadnjačke ideje i literatura — kao i školovanje na Duhovnoj akademiji u Kijevu. Proučavanje prošlosti u ovom periodu i pored toga imalo je dosta manjkavosti. Često je to bilo prosto prepisivanje stranih izvora ili inventivno izmišljanje događaja, ali su postojali i ozbiljni autori koji su se bavili time.

Proučavaoci su izdvojili nekoliko radnih krugova koji su se formirali u 18. vijeku na polju srpske istorije. Prvi je pomalo arhaičan krug oko Đorđa Brankovića, kome pripadaju jedan zanimljivi rodoslov iz manastira Tronoša, Istorija o Crnoj Gori vladike Vasilija Petrovića i Kratki uvod u istoriju slovenskih naroda Pavla Julinca; drugi krug je onaj obrazovan oko poznatog i učenog arhimand r ita manastira Kovilj Jovana Rajića; a treći krug je u poznom 18. vijeku okupljen oko mitropolita Stevana Stratimirovića. Istoriografskim bi se donekle moglo smatrati i još jedno djelo srpskog 18. vijeka koje po svojoj strukturi pripada heraldičkim ostvarenjima. To je Stematografija Hristifora Žefarovića, u kojoj su sabrani grbovi svih do tada postojećih srpskih zemalja.

ISTORIJA O CRNOJ GORI VLADIKE VASILIJA PETROVIĆA

Vladika Vasilije Petrović rođen je 1709. godine u selu Njegušima u Crnoj Gori. U svojoj četvrtoj deceniji života postao je arhimandrit cetinjskog manastira, a potom i vladika E parhije skenderiske i primorske i egsarha sjatejšago trona serbskago. Nije mnogo vremena provodio na jednom mjestu, živio je od Beča do Petrograda, od fruškogorskih manastira do Cetinja. Prilikom svog prvog bavljenja u Rusiji štampao je u Petrogradu 1754. godine Istoriju o Černoj Gori , koja je najstarija štampana istorija srpskoga naroda. Ona je podijeljena na dva dijela. U prvom dijelu se nalazi kratak geografski opis Crne Gore i događaji od srpskog vladara Stefana Nemanje do 1711. godine, a u drugom dijelu su događaji od 1711. do 1750. godine. U predgovoru autor kritkuje poznatog dubrovačkog istoričara Mavra Orbinija, čije je djelo O kraljevstvu Slovena ( Il regno degli Slavi ) poslužilo kao izvor za mnoge srpske i strane istoričare. Mavrourbin, raguzinski (dubrovački) arhimandrit, napisa istoriju o Slovenima, u kojoj slavi Raguzu (Dubrovnik) iznad ostalih i kazuje da navodno slavni Nemanjin rod, careva srpskih, potiče iz loše porodice popa Stefana od Pljevalja iz Hercegovine. Nasuprot tome su mnoge stare istorije, a osobito one koje se nalaze u Atonskoj gori u Hilendaru i Srbljiji u lavri Studenici, u Dečanima, u srpskoj Pećkoj Patrijaršiji, u crnogorskoj Cetinjskoj mitroploliji, koje jednako kazuju da je Simeon Nemanja rođen od kneza Bele Uroša, a taj Bela Uroš potiče od porodice Likinija Mučitelja i sestre Konstantina Velikog Teodore. Ovaj Bela Uroš živio je u Zeti, gdje je danas grad Spuž i tamo je rodio tri sina, Davida, Konstantina i Stefana Nemanju, koji je nazvan kasnije u monaštvu Simeon. Od srednjovjekovnih zbivanja najviše se zadržava opisujući B oj na Kosovu, gdje podrobno navodi dijaloge između kneza Lazara, Miloša Obilića i Vuka Brankovića. Kazuje kako je Vuk Branković lažno naveo kneza da posumnja u vjernost Miloša Obilića: Sjedaju gospoda oko sofre... i tada reče nevjerni Vuk Branković – Pogledaj, veliki gospodaru, kneže Lazare, ona trojica govore o tvome zlu, kako će te pogubiti na polju Kosovu. U taj čas knez Lazar držaše u desnici čašu punu vina, ali ne moga piti ništa, jer ga suze obliše, ni prozboriti ne moga, jedva sljedeću riječ izgovori – Još nikad u srpskom narodu nevjerstva nije bivalo svome gospodaru, a sada čujem da je nova nevjera smišljena od moga zeta vojvode Miloša Obililjevića, kome sam povjerio svu moju vojsku... Zdrav si, zete Milošu, vino popij, a pehar ti na dar. Drugi dio knjige vladike Vasilija većma se zasniva na izlaganju o odbrani C rnogoraca od Turaka i odnosima između Rusije i Crne Gore. Ova knjiga je donekle poslužila potonjim srpskim istoričarima, ali zbog nepouzdanosti nekih podataka nikada kao potpuno valjan istorijski izvor.

RAD PAVLA JULINCA

Pavle Julinac je bio ruski oficir srpskoga porijekla i jedan od poznatijih književnika u 18. vijeku. Glavno njegovo književno djelo je jedna mala istorija srpskog naroda, koja je 1765. godine izašla u Mlecima pod imenom: Kratkoe vvedenie v istoriju proishoždenija slaveno-serbskago naroda, bivših v onom vladetelev, carev, despotov ili vladetelnih knazev serbskih do vremene Georgija Brankoviča, poslednjago despota serbskago. Mnogo toga u knjizi je izrađeno na osnovu Slavenoserbskih hronika Đorđa Brankovića, a namjera pisca je bila da se Srbi upoznaju sa svojom slavnom prošlošću: Ja nastojašču istoriju zaključaju, želaja čtob vsevišneje suščestvo blagovolilo vjeh Serbov osvobodit iga varzarskago. U svojoj Istoriji Julinac navodi redom žitija srpskih vladara i dodaje nekoliko stranica o Velikoj seobi i kritiku na rad književnika Zaharij a Orfelina. Osim po bavljenju istorijom, Julinac je poznat i po prevodu sa francuskog Velizara, djela pisca Marmontela, izuzetno popularnog u tadašnjoj Evropi. Jedan dio ove knjige o sudbini Velizara, vojskovođe vizantij s kog cara Justinijana iz 6. vijeka, sadržao je , za to vrijeme slobodoumne, ideje o vjerskoj toleranciji. Zbog toga je pariski arhiepiskop i teološki serkl na Sorboni stavio anatemu na ovu knjigu, što je samo doprinijelo njenoj većoj popularnosti.

GRBOVI HRISTIFORA ŽEFAROVIĆA

Hristifor Žefarović je bio jeromonah, vjerovatno bugarskog porijekla, i prvi srpski pisac u 18. vijeku koji izdaje svoje djelo u Austriji. Prva srpska knjiga izašla u A u striji bila je njegova Stematografija , knjiga grbova zemalja gdje su živjeli i žive Sloveni. Cijela knjiga rađena je u bakru, ispred grbova se nalaze posveta patrijarhu Arseniju IV Šakabenti, potom slike srpskih vladara, a uz svaki grb na posebnoj stranici ide i poseban tekst. Na primjer, ispod grba Srbije stoji: Krest, ocila, Serbliji stojat napisani, /radi kresta v otečestvije mnogi prijat brani. /Ninje krestu prostertu paki ujazvljajut /tako djelom Serbiju pravo naricajut . Ispod grba Bosne takođe je opjevan krst, koji donosi slobodu: Čevrlen no krest čvornovat v štitje imat Bosna, /srebro zemlja izdajet polja zlatonosna, /krest narodu čvornovat, mjatež, skorbi rodit, /na Bog, krstmnje davij, krestom da svobodit. Iako je bila vrlo popularna među narodom i dugo vremena glavni izvor srpske heraldike, Žefarovićeva Stematografija je sadržavala fiktivne grbove, a ne one koji su stvarno postojali u prošlosti. Pisac je učinio prepis prepisa, od Pavla Ritera do Mavra Orbina. Ipak, grbovi Stematografije imali su svoj uticaj na narod, jer skoro svi potonji srpski grbovi — Karađorđev pečat, pečat kneza Miloša i drugi — imaju svoje uzore u grbovima Žefarovićeve knjige.

               

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

ŽIVOT I DJELO SIMEONA PIŠČEVIĆA

Simeon Piščević je bio austrijski graničarski oficir srpskog porijekla, koji se poput mnogih drugih preselio u Rusiju i tamo dospio do čina general-majora. Bio je darovit i dobro obrazovan čovjek svog vremena, pisac i istoričar, vojnik i prosvjetitelj. Ostao je upamćen u istoriji srpske književnosti po dvije obimne knjige koje je napisao: Izveštaj o narodu slovenskom , koja je jedna od najznačajnijih srpskih istorija u 18. vijeku, i Memoari Simeona Piščevića, takođe ''izvještaji'', koji obuhvataju događaje u kojima je sam autor učestvovao

Početkom 18. vijeka porodica Piščevića imala je izgrađen ugled stare vojničke porodice i bila već odomaćena u sjevernim krajevima koje su naseljavali Srbi. Jedan od njenih izdanaka, Simeon Piščević, bio je takođe vojnik, austrijski graničarski oficir, koji se poput mnogih drugih preselio u Rusiju i tamo dospio do čina general-majora. Pripadao je onoj grupi vojnika koji su u ratu vojevali, a u miru zemlju obrađivali, mijenjajući različita ratišta i gradove u kojima je živio: od Rajne do Moskve i od Neve do Dunava i Save. Bio je dobro obrazovan i darovit čovjek, pisac i istoričar, vojnik i prosvjetitelj pun ljubavi za svoj narod. Piščević je ostao upamćen u istoriji srpske književnosti po dvije obimne knjige koje je napisao: Izveštaj o narodu slovenskom, koja je jedna od najznačajnijih srpskih istorija u 18. vijeku, i Memoari Simeona Piščevića, takođe ''izvještaji'', koji obuhvataju događaje u kojima je sam autor učestvovao. U predgovorima ove dvije knjige nalaze se riječi: Uvek sam želeo da svom narodu učinim neko dobro, i da mu budem od neke koristi. Uvek sam o tome mislio i koliko mi je bilo moguće to u delo privodio... Blagonakloni čitalac može verovati da me je mnogo truda to stalo, no ipak zbog toga ni malo ne žalim, nego čak ostajem veoma zadovoljan što sam na ovaj način mogao svom svojem jednonacionalnom obštestvu biti na usluzi i privesti ovo delo kraju. Njegova djela su objavljena u Rusiji sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog vijeka, a kod nas su prevedeni i objavljeni samo Memoari, dok Piščevićeva Istorija još čeka svoje čitaoce.

BIOGRAFIJA SIMEONA PIŠČEVIĆA

O životu Simeona Piščevića najbolje svjedoče njegovi dnevnici, koje je on decenijama neumorno vodio: Ja sam odlučio da pišem o samom sebi i to ne krasno rečivo, nego kratko i prosto, onako kako su se srećni i nesrećni događaji u mom životu ređali. Rođen je 1731. godine u Šidu. Otac mu je bio kapetan podunavske landmilicije i zapovjednik Šida. Pohađao je latinsko-slovensku školu u Petrovaradinskom Šancu, današnjem Novom Sadu, a potom se školovao u Beču i u Osijeku. U proljeće 1744. godine sa ocem polazi u rat za odbranu austrijskog nasljeđa u puku podunavske srpske landmilicije, kojem je komandovao Vuk Isakovič. Njegovi zapisi sa ratišta su u 20. vijeku poslužili poznatom piscu Milošu Crnjanskom za roman Seobe : Jedan među njima (vojnicima, prim. aut.), stoji u Seobama, kapetan Piščević, iz Šida, opisao je docnije — kad je postao đeneral Katarine II u Rusiji — šta je sve bilo u Sremu i kako je bilo. Otuda o tome i mi sad znamo. Godine 1753. Piščević dolazi kradom u Rusiju, gdje će se stalno nastaniti, sa povremenim odlascima na ratišta, ili u poslanstva u druge krajeve Rusije ili u Austrije. U jednom periodu svoga života u Rusiji, kao ugledni major sa porodicom provodi ugodni život ruskih viših oficira, koji se nije mijenjao ni u ratu. Pedesete godine 18. vijeka su inače vrijeme intenzivnih seoba Srba u Rusiju, jer su prostori koje su naseljavali dospjeli pod mađarsku vlast. Srbi su na iseljavanje bili ohrabrivani ruskim poslanikom u Beču i mađarskim plemstvom, a sputavani mitroplitom Pavlom Nenadovićem, koji se suprotstavljao tome da mu se pastva rasijava.

Piščević je imao nekoliko porodičnih tragedija. Izgubio je rano majku, braću i sestre, potom svoju prvu ženu i dijete, koje mu je u Karpatima na poljskoj granici odnijela vodena bujica. Oženio se i drugi put, ali mu je i druga žena preminula čak dvadeset godina prije njega. Pominju se u nekim istorijama podaci da je od četrnaest o ro djece, koliko je imao, preživjelo svega dvoje. Poslije smrti druge žene 1777. godine povlači se u penziju i od tada se bavi uglavnom spisateljskim radom i iščitavanjem literature. Upokojio se 1797. godine. Zavještao je da se sahrani na otvorenom mjestu, kako bi na njegovom grobu sin mu Aleksandar mogao podići crkvu: Kažite mu neka je podigne (crkvu, prim. aut.) na ime arhiđakona Stefana, patrona naše familije.

MEMOARI SIMEONA PIŠČEVIĆA

Memoari Simeona Piščevića nastali su iz dnevnika koje je on počeo voditi 1744. godine. Njegove zabilješke su polako počele da prerastaju u memoare, koji će da s vremenom pretrpe nekoliko redakcija. Sam Simeon o tome piše: A posle nekoliko godina pisanje mi je preraslo u naviku, pa sam jednako pisao o svemu i svačemu. Tako mi se namnožilo tih svezaka podosta i ja sam u dokolici stao da ih pregledam i sve iz početka čitam i jednu sa drugom povezujem... Mislio sam da će to mojim potomcima ili kome već drugom biti milo da pročita. Pod starost mi se još više nakupilo tog materijala i kako sam u svojoj teškoj vojničkoj službi imao i značajnih događaja, smatrao sam da bi šteta bila da sve to ostane nezabeleženo i tako je postala ova moja knjiga. Memoari su prvobitno bili pisani na srpskom narodnom jeziku i tek u njihovoj trećoj verziji autor ih je ispisao u nekoj vrsti ruskoslovenskog jezika i dao im ime: Izveštaj o doživljajima Simeona Stepanoviča Piščevića, general-majora i kavaljera ordena Sv. Đorđa. Izveštaj Simeona sastavljen je iz tri dijela. U prvom dijelu on opisuje svoj život do odlaska u Rusiju, u drugom dijelu su misije u Austriji , gdje je boravio kao ruski oficir i koju je u više navrata opisivao: Naš se put kroz gornju Austriju nastavio kroz mesta lepa i vesela. Kuće i palate gospodske, sve zidane, bašte s povrćem i cvećem, na razne načine ukrašene: sa statuama i mramornim i od porostog kamena, vešto uklesanim, sa vodoskocima iz kojih voda visoko izbija. Koju god stvar pogledaš, svaka ti se čini izvanrednija. U trećem dijelu svog Izveštaja Simeon opisuje doživljaje iz Poljske i piše o Rusiji svoga doba. Opisuje druženja po dvorovima i tadašnje građansko društvo, sa kojim je dolazio u kontakt u nekoliko država. Piše kako se dvorski ljudi dok su još u malom činu kriju pod maskom dobrote, a poslije kad krenu napredovati, postaju obično neiskreni – Umeju, doduše, da budu i ljubazni, ali samo ako politika tako zahteva. I dugo čoveku treba dok ne upozna njihove osobine. I tek kasnije vidi da su neki od njih zli i pakosni, a drugi, opet, dobri. Iz neposrednog i prisnog odnosa koji pisac gradi sa svojim čitaocem iz Memoara se i o samom Piščeviću saznaje kao o čovjeku koji je bio vrlo uglađenih manira ponesenih iz porodice – svojim roditeljima, recimo, on se obraćao sa vi — a bio je i dobre i vedre naravi. Svoje Memoare nije uspio da definitivno uobliči, pa su takvi i izašli u Moskvi 1884. godine, a kod nas su tek krenuli da se objavljuju u odlomcima počevši od 1961. godine.

ISTORIJA O NARODU SLOVENSKOM

Kao što za života Simeon Piščević nije štampao svoje Memoare, tako nije štampao ni istoriju svog naroda, koju je bio završio već oko 1785. godine. Napisao sam jednu knjigu pre ove, veli on u predgovoru Memoarima , u kojoj se govori o srpskom narodu, o srpskim vladaocima, carevima, kraljevima, kneževima i despotima, kao i o drugim događajima iz prošlosti naroda srpskog. Ova knjiga obuhvata period od dolaska Slovena na Balkan do seobe Srba u Rusiju sredinom 18. vijeka. Pisana je na plavičastim listovima velikog formata, uvezanim u svesku od preko sto listova. Piščević daje pregled istorije Srba, Slovaka, Bugara, Čeha i Poljaka neujednačenim stilom — veliki dio je ispisan tehnikom pisca rodoslova, potom jedan dio je u ljetopisnom maniru, a trećina knjige ima oblik memoarskog kazivanja. O muslimanima i Hrvatima na ovim prostorima on piše kao o bivšim Srbima, koji su se usljed različitih istorijskih okolnosti poturčili, odnosno pokatoličili: Katolički sveštenici (franciskanci) u davna vremena uneli su u narod srpski razlike u veri i deo toga naroda u nekim krajevima, osobito u gornjoj Slavoniji, u Hrvatskoj, u Dalmaciji i u Bosni premamili rimokatoličkoj crkvi... Mnogo se staraju da odvoje te Šokce od ostalih Srba njihove istinske jednoplemene braće... i tako na primer hleb oni nazivaju kruh, mada i u njih ostaje naziv hleb za hleb... A za današnje muslimane veli: Treba napomenuti da se Turci preko Save u Turskoj, u Bosni i Srbiji razlikuju od onih u Anadoliji i Egiptu. Oni su nekad bili hrišćani, kao i ostali Srbi, ali su se zbog turskog besa i nasilja isturčili.

Piščevićeva Istorija pisana je na ruskoslovenskom jeziku i do danas — osim pojedinih dijelova — nije prenesena na savremeni srpski, niti objavljena.

               

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

ŽIVOTNO DJELO SAVE TEKELIJE

Sava Tekelija je pripadao onom sloju srpskog građanskog plemstva koje je u Austriji, odnosno Ugarskoj, zauzimalo visoke položaje u državnom aparatu i učestvovalo u javnom životu. Pored toga što je dobro sarađivao sa ugarskim plemstvom, Tekelija se cijelog svog života zalagao i za srpske interese. U poznijim godinama života osniva Fond Tekelijanum za stipendiranje siromašnih srpskih đaka i aktivira se oko organizovanja Matice srpske. U književnosti je pak ostavio traga jedino svojim Memoarima, koji su, kao i većina djela tog žanra, više zanimljiv i kao svjedočanstva epohe u kojoj su nastajal i nego kao umjetnička ostvarenja

Sava Tekelija je bio jedna od ličnosti koje su u istoriji srpske kulture obilježile 18. vijek i početak 19. vijeka. O njemu se ne bi moglo govoriti kao o istaknutom književniku, ali je zato Tekelijin rad na uzdizanju i afirmisanju srpske kulture i književnosti bio od velikog značaja. Rođen je 1761. godine u Aradu, na teritoriji tadašnje Austrije, a današnje Rumunije. Arad je staro naselje, čije je postojanje potvrđeno još u 12. vijeku, a u koje su se Srbi poče li doseljavati u 17. vijeku. Jovan Tekelija, vojujući uz austrijsku vojsku protiv Turaka, sa svojim vojnicima se 1698. godine doselio u Arad i tu osnovao veću zajednicu Srba. Neposredno nakon doseljenj a dao je da se izgradi crkva s vetog Nikole, koja je ostala sačuvana do danas. Potomci Jovana Tekelije su pripadali onom sloju srpskog građanskog plemstva koje je u A u striji, odnosno Ugarskoj, zauzimalo visoke položaje u državnom aparatu i učestvovalo u javnom životu. Sava Tekelija je takođe aktivno pratio događaje u zemlji i u Evropi i glavni politički i društveni uticaji, koji su u to doba dolazili pretežno iz Francuske i Rusije, nisu ni njega mimoilazili. Kao i mnogi Srbi prije njega, putovao je u Rusiju, ali se odatle vratio razočaran i obilježen antiruskim osjećanjem i raspoloženjem. Događaji za vrijeme i tokom francuske buržoaske revolucije i promjene koje su tada nastajale u Evropi, kao i povratak ugarske krune u Peštu potkraj 18. vijeka, ostavil i su traga na politička usmjerenja Save Tekelije. Tek tada on akt i vnije uzima učešća u društvenim zbivanjima, povezuje se sa ugarskim sitnijim plemićima, koji se organizuju u autonomne županije naspram zvanične politike Dvora. Tekelija se cijelog svog života zalagao i za srpske interese, a naročito u poznijim godinama života, kada osniva Fond Tekelijanum za stipendiranje siromašnih srpskih đaka i aktivira se oko organizovanja Matice srpske. U književnosti je pak ostavio traga jedino svojim Memoarima, koji su, kao i većina djela tog žanra, više zanimljiv i kao svjedočanstva epohe u kojoj su nastajal i nego kao umjetnička ostvarenja. Sava Tekelija se upokojio 1842. godine u Pešti, a grob mu se danas nalazi u crkvi svetog Nikole u Aradu. Na istočnoj kapiji crkvene porte sačuvan je natpis od kovanog gvožđa koji kazuje da je crkvi darovao kapiju Sava Tekelija 1819. godine. Tekelije su bili upravitelji crkve svetog Nikole sve dok im se nije ugasila muška loza 1844. godine.

TEKELIJINO UČEŠĆE U POLITIČKIM ZBIVANJIMA

Sava Tekelija je intenzivno proživljavao i doživljavao zbivanja u svome vremenu i imao je tu karakternu crtu koja ga je neprestano vukla da u svim tim dešavanjima aktivno učestvuje. U sporovima između Francuske i Ugarske bio je čas na jednoj čas na drugoj strani, čuvajući svoj ponos u svakoj situaciji. U početku je bio među Ugarima: Aradska varmeđa da četiri kompanije pešaka i skadron konjice, navodi on na jednom mjestu u svojim Memoarima, meni dadu batalion komendirati s činom podpolkovnika... Meseca januara 1801. pošlje dištrikturalni general zapovest da komanderi bataliona ne mogu biti u većem rangu razve majori... dakle ja nisam hoteo dati sebe degradirati, nego sam rezignirao. Samo nekoliko godina poslije toga Sava se obratio Napoleonu sa idejom da Napoleon pomogne da se na Balkanu stvori jedna čvrsta slovenska država, Ilirija, koja bi u savezu sa Francuskom bila protivteža uticajima Austrije, Rusije i Turske. Kasnije se obraća austrijskom caru savjetujući mu da sklopi savez sa Rusijom, a protiv Francuske, i da pomogne osnivanju ''Srbskog carstva''. Bez obzira na raznorodnost Tekelijinih političkih spekulacija, on se sve vrijeme svog života ipak borio za interese svog naroda. Učestvovao je na poznatom srpskom saboru u Temišvaru 1690. godine, poslije čega je naročito postao priznata i poznata politička ličnost među Srbima. O tome svjedoči i jedna bilješka iz ondašnjih novina: Visokopreosveštenejši i visokodostojni gospodin mitropolit jest dne 18. prošlago meseca za svoj dominijum, ot ljudi na sebe primiti, u Dalj došao bio, a 24-og jest opet u mjesto svoje stolice s gospodinom mladim Tekelijom vozvratio se, koji je opštenarodnago dela radi čak u Dalj, k njemu doći morao.

MEMOARI SAVE TEKELIJE

Memoari koje je Sava Tekelija vodio za svoga života otkrivaju mnogo više o njegovoj ličnosti nego što su to činili događaji u kojima je učestvovao i poslovanja institucija u kojima je radio. Oni koji su se bavili proučavanjem ove njegove svojevrsne autobiografije — o sebi i o drugima — govore da je većinu stvari koje su mu se događale Sava pripisivao sudbini. Naime, ono što je objašnjavalo i spajalo činjenice i dešavanja iz njegovog života bio je splet okolnosti, haotične slučajne okolnosti, na koje on nije mogao da utiče, jer su bile potpuno odvojene od njegove ličnosti. Shvatanje čovjekovog života po kojem fatum-sudbina-karma-slučajnost njime upravlja, nije bilo svojstveno dotadašnjoj tradiciji srpskog naroda i više je svojstveno i blisko dalekoistočnim narodima. U onom smislu u kojem islam uči o fatumu, odnosno sudbini, sudbina ne postoji kao nešto što je već predodređeno. U tom slučaju to bi isključivalo slobodnu volju čovjeka da bira svoj put. Međutim, kako savremeni autoriteti Pravoslavne crkve objašnjavaju, u srpskom narodu postoji jedna druga slična riječ — a to je riječ "sudba", koja dolazi vjerovatno od suda Božijeg. Po pravoslavnom učenju sud Božiji postoji, odnosno Božije rasuđivanje i prosuđivanje o ljudima i Njegovo predznanje i promišljanje o ljudskom životu, a sudbina kao nešto što će doći bez obzira na to kako se čovjek ponašao — ne postoji. Između Božijeg naznačenja, dakle darova koje je Bog položio u određenog čovjeka, i promisla Božijeg postoji prostor čovjekove slobodne volje, kojom on bira da li će prihvatiti promisao ili krenuti nekom svojom stazom.

FOND TEKELIJANUM

U Pešti je Sava Tekelija 1838. godine osnovao zadužbinu za školovanje srpskih đaka i studenata, nazvanu po osnivaču — Fond Tekelijanum. To je bio jedan od načina da se zaštite interesi srpskog naroda koji je naseljavao sjeverne krajeve od Sremskih Karlovaca i Novog Sada do Sentandreje i Pešte. Poslije prvog formiranog pozorišta, 1812. godine, i Matice srpske, 1826. godine, Tekelijanum je treća zvanična najvažnija ustanova Srba u Ugarskoj. Početni fond Tekelijanuma bio je izuzetan — sastojao se od sto hiljada forinti, dvije kuće u Pešti, tri dvorca u Aradu i 28 jutara zemlje. Sava je u jednoj kući osnovao internat za smještaj siromašnih studenata, dajući primat učenicima koji su imali odlične ocjene u srednjoj školi. Prve godine internat je imao dvanaest učenika, sljedeće godine osamnaest i taj se broj sve do Prvog svjetskog rata uvećavao. Osim internata, u istoj zgradi Sava je odredio prostor i za Maticu srpsku, a prostor u prizemlju je namijenio štampariji. Sebi je ostavio samo jednu sobu, u kojoj je odsjedao prilikom boravka u Pešti. Tekelijanum je postao kultno mjesto omladine Budima i Pešte, tu se osnovalo prvo Srpsko omladinsko društvo Prevodnica, a najpoznatiji upravitelj Fonda u istoriji bio je Jovan Jovanović Zmaj. Posljednji upravitelj je bio sveštenik Dušan Vujičić, do 1952. godine, kada je Tekelijanum ugašen. Zgrad u u kojoj je bio smješten uzela je sebi mađarska država i sve do 1991. godine Srbi su iz te zgrade bili protjerani. Tek nekoliko godina unazad srpskoj zajednici u Mađarskoj je vraćen dio zgrade Fonda Tekelijanum, koji je odigrao značajnu ulogu u istoriji srpske kulture na ovim prostorima.  

     Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

SAKRALNA DRAMA I POZORIŠTE KOD SRBA U 18. VIJEKU

Djelatnost srednjovjekovnih glumaca — skomraha, licepothodnika, podražatelja, plesaca i plesica, gudaca i sviralnika, putujućih srednjovjekovnih muzikanata i drugih koji su nosili paganske tragove u svojoj svijesti — ostavila je traga i na slične igre u 18. vijeku. Takođe, u ovom periodu se pod uticajem ruske i njemačke kulture javljaju zameci prave pozorišne umjetnosti, koja će se tek u 19. vijeku znatnije razviti. Pod uticajem sakralnih evropskih drama nastaju i kod Srba tzv. forme pasija i oratorijuma, a poslije se drame počinju izvoditi i u školama i pisati komadi za prigodna školska izvođenja.

Drama i pozorište kod Srba u 18. vijeku gotovo da nisu ni postojali na način kako danas postoje. Za razliku od drugih književnih rodova, drama nije imala svoje tradicionalno utemeljenje u literaturi srednjeg vijeka, tako da je pitanje da li je ona uopšte tada bila pisana. Poznato je da je u srednjem vijeku bio negativan stav Crkve prema pozorištu, koje se svodilo na kostimirane igre uličnih glumaca, akrobaciju i lakrdiju. U 18. vijeku takođe postoji slično improvizovano narodno pozorište. Mada njegovi tekstovi nisu sačuvani, ipak ima pisanih svjedočanstava koja govore o tome: Ništo tako ne odvraća uši ljudske i umlje izumljeno im čini kako te sokačke šale, lakrdije i smešne maskara, piše jedan savremenik. Takođe, u ovom periodu se pod uticajem ruske i njemačke kulture javljaju zameci prave pozorišne umjetnosti, koja će se tek u 19. vijeku znatnije razviti. Pod uticajem sakralnih evropskih drama nastaju i kod Srba tzv. forme pasija i oratorijuma, a poslije se drame počinju izvoditi i u školama i pisati komadi za ta prigodna školska izvođenja. To su bili žanrovi tada nazivanih tragikomedija, podsticani najviše od ruskih učitelja, koji su u to vrijeme bili počeli dolaziti u Srbiju. Prve prave tragedije će se pojaviti tek u prvoj deceniji 19. vijeka, u kojem se osniva i prvo pravo srpsko pozorište. Njegov osnivač je Joakim Vujić, a prvi srpski značajniji dramski pisac je bio Jovan Sterija Popović.

OSTACI SREDNJOVJEKOVNOG POZORIŠTA

Djelatnost srednjovjekovnih glumaca — skomraha, licepothodnika, podražatelja, plesaca i plesica, gudaca i sviralnika, putujućih srednjovjekovnih muzikanata i drugih koji su nosili paganske tragove u svojoj svijesti — morala je ostaviti traga i na potonje vijekove. Predstave koje su izvodili, između ostalog, imale su utemeljenje u nekim narodnim običajima, recimo koledarskim, grupnim obredima i igrama koje su imale dosta toga dramaturškog u načinu izvođenja. Crkva je strogo zabranjivala njihovo postojanje, kako se na jednom mjestu kaže: glagoljemije podražatelje, rekše skomrahi i sih pozori.. i podhodanija, koji se predstavljaju čas kao robovi, čas kao gospodari, vojnici i vojskovođe i kod prisutnih izazivaju neobuzdani smeh, i što je njihovo plesanje bestidna pohotljiva igra muških i ženskih, a njihove predstave sa životinjama krvava zabava. Crkveni propovjednici i klirici i Sinod m itropolije Beogradsko-karlovačke su na različite načine uticali na narod da ne prisustvuje takvim sobitijima. Dosta put iz crkovna prigovora, piše u jednom svjedočanstvu iz tog vremena, na lepo je govoreno i moljeno se, a ipak se molim... ne odlaziti vam na one zakonoprestupne i bezočne zurnice gde se koji vrag penje, zapodevaju se šale i šamate, kavge li koje i psovke... A eto i neki vrlo videći se dobro pošteni i na glasu čuveni gospodari, budavši i sedi, matori neki, pak dignu se gde što nevaljalo slušatii gledati sa smehom dosta i grohotom. Ocere onde zube ka mahniti, te mnogo im se slađa i bolja čini ona zurnja, od crkovnih pesmi i učenja. Ljudi iz pozorišnih trupa, koji su izvodili te igre i predstave, tzv. zurnice, bili su na socijalnim marginama života. Izgleda da su osim svjetovnih igrokaza oni u sjevernim srpskim naseljima oko Budima izvodili još jednu vrstu igre. To su bile predstave sa religioznom tematikom, obično izvrnuto i izopačeno predstavljenom. O tome se saznaje iz jedne od besjeda poznatog propovjednika i besjednika 18. vijeka Gavrila Stefanovića Venclovića, koji, između ostalog, u jednoj propov i jedi veli: Pred oltarom bliže Boga stojeći! Od Boga se ne boje, ni za njega mare! Te Svetoga Duha reči, ka svoje neke ovosvetske reči namenjuju derući se bezčino i kozje, vučje glasove ispuštaju, ka neki obesni zvizdani. Od pomame ni u čemu smanjeni, podzirači, podmigljivi, podsmehljivi, vrteži. Oči beče, noge keče, rameni miču, s glavom tresu, s bokovi lome se krše, sa svom snagom kicoše se, i tuđ svoj zavičaj od duhovna ureda sobom nevaljalo i zločesto ukazujući im.

PASIJE

Drame sa religioznom tematikom, sakralne drame, bile su popularne u srednjem vijeku i docnije u zapadnim hrišćanskim zemljama. Među Srbe su došle preko Italije i Dalmacije u Dubrovnik i Boku Kotorsku. Posredno su uticale i na sjeverne krajeve gdje su živjeli Srbi, često samo putem fragmenata koji su kao zasebne cjeline živjeli u građanskim pjesmaricama karakterističnim za 18. vijek. Jedan od oblika sakralnog pozorišta su bile pasije, sa temom koja je obrađivala posljednje Hristove časove na zemlji prije nego što je bio raspet na Golgoti. Pisane su u osmercu za izvođenje na sceni, ali su bila više lirska no dramska djela. Pasije su uvijek bile realizovane u dijaloškoj verziji sa tzv. razgovorom sa odjekom — postoji jedan glas glavnog junaka i drugi glas koji je odjek njegove misli i personifikacija ili nekog elementa iz prirode ili metafizičkog principa savjesti, čežnje, plemenitosti i slično. Npr. u jednoj od njih, Prikazanje muke Jezusove Ivana Antuna Nenadića, Juda govori: Ogriješih se, Boga uvrijedih, /štetu učinih sebi istomu... A glas mu odgovara: Sebi istomu! Juda: Ajmeh meni, što sad gledam! /Sve je nebo prema meni: /ne kara me drugijem glasom, /ne kori me drugijem slovim /neg jezikom i slovima /ognjevitim za mu štetu! /Sve me kori, izgubljen sam, /vi, nebesa, korite me: /Juda, Juda, nemilostni /prema Bogu, prema sebi. Glas: Prema Bogu, prema, sebi! Junaci ove drame su bili podijeljeni na one koji govore i one koji ne govore. Anđeli nisu govorili, nego su samo pjevali u rimovanim osmercima, ostali tekst je bio izgovaran uglavnom u nerimovanim stihovima, a prozna je jedino bila Pilatova presuda.

Pasije su nastale pod znatnim uticajem zapadnog hrišćanstva, rimokatolicizma, koje je razvilo u svojoj teologiji neuravnoteženo shvatanje Hristove ličnosti. Po takvoj teologiji sa Hristovim ovaploćenjem je završeno i sv e Njegovo oboženje, pa je tako stradajući Hristos centar svega, a Njegovo v askrsenje se stavlja u drugi plan. Tako danas ove pasije doživljavaju svoju ekranizaciju – pod istim naslovom Passion (= stradanje) pojavio se film glumca i režisera Mela Gibsona, koji upravo obrađuje posljednjih dvanaest sati Hristovog života prije raspeća na Golgoti.

ORATORIJ

Drugi oblik sakralnog pozorišta bila je tzv. forma oratorija. Ovdje je oblik dramskog izražavanja sveden na najmanju moguću mjeru i udružen je sa tekstom koji se pjeva. Uvodi se pjesma kao elemenat strukture nasuprot onog osnovnog besjedničkog glasa, a za temu se biraju i motivi koji nisu striktno biblijski. Poznat je Kosovski oratorijum Andrije Zmajevića, nadbiskupa iz Perasta, po nacionalnosti Srbina i srodnika patrijarha Arsenija Čarnojevića; kao i oratorijum crnogorskog pjesnika Marka Balovića, koji je zapisao jednu staru pasiju u novom obliku oratorijuma. Miloš Obilić u Zmajevićevom oratorijumu na jednom mjestu govori Vuku Brankoviću u prijetnji: Rukom ću te ruci mojoj ispod konja dodavati kakono vuk vuku jagnje kad dodaje, pak ću tobom udariti o kamen kako ono gladan oro žabom kornačom, odnijeću te u mojoj desnici kakono hrti zeca pred lovcima i darovaću te vijernici tvojoj, holoj Vidosavi, ili živa, ili mrtva.

Drama o Kosovskom boju Andrije Zmajevića je stvorena pod jakim uticajem narodne književnosti i bila je jako popularna u Perastu, gdje je nastala, a i šire, sve do sjevernih srpskih krajeva.

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

ŠKOLSKA DRAMA KOD SRBA U 18. VIJEKU

U Ugarskoj, Poljskoj, Njemačkoj, a poslije i u Ukrajini i Rusiji, još u 16. i 17. vijeku bile su popularne drame izvođene u školama povodom nekih svečanosti, uglavnom crkvenih praznika. Sadržaj tih prigodnih drama bio je uglavnom sa temama rimokatoličke i jezuitske provenijencije, ali i izmiješan sa starim antičkim motivima i likovima. Ti komadi su postavljani vrlo pompezno, sa dosta dekorativnih elemenata na sceni i sa pojavom čudnih likova, poput metafizičkih principa Dobra, Zla, Savjesti, Milosti ili antičkih muza. Ovakva školska drama je kod Srba u sjevernim krajevima najviše zaživjela preko učitelja obrazovanih pod uticajem prosvjete koja je dolazila iz Rusije i Ukrajine

Pozorišni život kod Srba u 18. vijeku nije bio naročito bogat. Dramska umjetnost je živjela i bila češće izvođena u dijelu srpskog primorja — Dubrovniku, Dalmaciji i Boki Kororskoj, dok je njen razvoj na sjeveru išao nešto sporijim tokom. To je, između ostalog, bilo i zato što drama kao književni rod nije bila svojstvena tradiciji srpskog naroda. Čak se u srednjem vijeku negativno gledalo na igre sa glumcima i slična izvođenja, a taj stav je ostao živ i kasnije. U Gorskom v ijencu Petra II Petrovića Njegoša iz 19. vijeka podsmješljivo se govori o ondašnjem poz o rištu u Mlecima, gdje je bio jedan od vojvoda vladike Danila: Bože dragi, tu da vidiš čuda! / Tu izmilje nekakvoga puka, / to ni u san nikad doći ne može, / svi šareni kao divlje mačke; / dok ih stade po kući krivanja, / imah mrtav padnut od smijeha! / M a lo stade, oni otidoše, / a za njima drugi izidoše. / Takve bruke, takvijeh grdilah / nigđe niko jošt vidio nije. / Nosine im po kvarta bjehu, / istreštili oči kao tenci, / a zinuli ka kurjaci gladni; / a drvene noge nasadili, pa iđahu kao na ključeve; / oblačili prnje i jačine — / usred podne da ga čovjek sretne / sva bi mu se koža naježila.

Dramaturški karakter su imal e pojedine književne vrste u istoriji srpske književnosti — dijalozi su bili česti u narodnim pričama i pjesmama, a i u književnim vrstama srednjovjekovne literature. Poznati besjednik u srpskim naseobinama u južnoj Ugarskoj Gavril Stefanović Venclović je svoje propovijedi često izgovarao i zapisivao kao dramske tekstove. Neke događaje je kazivao u dijaloškoj formi, što ni danas nije rijedak slučaj među crkvenim kliricima. Cilj je bio da besjeda ostavi što intenzivniji utisak na slušaoca, a to se upravo postizalo direktnim govorom, a ne indirektnim prepričavanjem.

UTICAJI RUSKOG I UGARSKOG ŠKOLSKOG POZORIŠTA

U Ugarskoj, Poljskoj, Njemačkoj, a poslije i u Ukrajini i Rusiji, još u 16. i 17. vijeku bile su popularne drame izvođene u školama povodom nekih svečanosti, uglavnom crkvenih praznika. Sadržaj tih prigodnih drama bio je uglavnom sa temama rimokatoličke i jezuitske provenijencije, ali i izmiješan sa starim antičkim motivima i likovima. Ti komadi su postavljani vrlo pompezno, sa dosta dekorativnih elemenata na sceni i sa pojavom čudnih likova, poput metafizičkih principa Dobra, Zla, Savjesti, Milosti ili antičkih muza. Tekst je bio pisan uglavnom na latinskom jeziku, sa primjesama lokalnih govora, i u stihu — poljskom trinaestercu. U takvim predstavama, koje su najčešće služile ciljevima rimokatoličke vjerske propagande, polako su počeli da uzimaju učešća i srpski đaci, pohađajući njemačke i mađarske škole. Milovan Vidaković, pisac iz 19. vijeka, u Kesmarku je gledao kako učitelji luteranski iz Normalnih škola ovake male igre sa svojom školskom decom predstavljaju, i kako je dobrim roditeljem milo gledati i slušati svoja ljubezna čada, da im, onako mali jošt, na pozorištnom mestu peroriraju, i kako svako rolicu svoju svobodno igra i odraslim ljudima podražavaju... Bili su neki i kod nas učitelji, koji su decu svoju u ovakovim igrama upražnjavali. Ovakva školska drama je kod Srba najviše zaživjela preko učitelja obrazovanih pod uticajem prosvjete koja je dolazila iz Ukrajine.

TRAGEKOMEDIJE

U Sremskim Karlovcima osnovana je prva srpska srednja škola 1727. godine sa ruskim učiteljem Maksimom Suvorovim na čelu, pitomcem moskovske Slovensko-latinske škole. Potom je za učitelja došao iz Kijeva Emanuil Kozačinski i škola je nastavila sa svojim radom i u njoj su tada počele da se izvode i školske predstave. Upravo Emanuel Janković će da napiše prvu srpsku dramu — ''tragekomediju'' o posljednjem srpskom caru Urošu V, a đaci njegove škole su je izveli na sceni 1736. godine. Drama prati događaje nakon propasti srpskog carstva, potom turskog ropstva, Velike seobe, i nakon svega slavi nastupajuće vrijeme prosvijećenosti pod mitropolitima Mojsijem Petrovićem i Vićentijem Jovanovićem, koji su vjerovatno i sami prisustvovali predstavi. Janković se na početku publici obraća riječima: Mi ubo umislihom va ninešem gode /kaci bjahu carije va Serbskom narode /pokazati javstveno; i kako skonča se, /kako beše pod Turki i kako podda se /pod milostivejšuju rimskuju državu, /jej že i dnes smireno preklanjajem glavu. /Vospomenuti, tokmo saizvolte vnjatno /poslušati. Mi že vse hoštem pokazati, /tačiju glagoljemim izvolte vnušati! Drama o Urošu V stekla je veliku popularnost, bila je često prepisivana i dorađivana, pa ju je i poznati arhimandrit koviljski Jovan Rajić imao u prepisu i nešto kasnije dao njenu novu dorađenu verziju. Tragekomedija o Urošu V nije imala previše komičnog u sebi, kako bi se to iz njenog imena moglo zaključiti. U to doba razlika između tragedije i komedije bila je nešto drugačija nego što je to danas. One su se razlikovale po tome što je tragedija imala srećan završetak i lica visoka položaja (carevi, vojskovođe, heroji), a druga srećan završetak i lica niskog položaja — prost svet. "Tragekomedija" je nastala, po ondašnjem teoretičaru Teofanu Prokopoviču , na koga se Kozačinski ugledao, mešavinom šaljivih elemenata sa ozbiljnim i žalosnim, i visokih ličnosti sa niskim. Predstava Emanuila Kozačinskog bila je samo inicijalna kap i sla za niz sličnih igrokaza koji su uslijedili. Tekstovi su često direktno uzimani iz ruskih izvora, pa su tako srpski đaci slavili Petra Velikog, Aleksandra Makedonskog ili koju drugu ličnost ili događaj, odnosno nekome ili nečemu se izrugivali. Postoje pisana svjedočanstva o tome kako se čak od mitropolita tražio novac za nabavku rekvizita potrebnih za izvođenje neke od tih školskih drama, kao i o đacima koji su ih izvodili. U jednom od njih stoji: Đaci kad neku komediju čine pred ljudma za smeh i za šalu oblačeći se u razliko lepo ruho, te se čineći cari, kralji velika gospoda, oficiri i vojištani, doktori i filosofi, a ovamo — ništokape, svi ih znadu tko su.

VERTEPSKA DRAMA

Poseban vid drame koju su o Božiću izvodili srpski đaci u školama bila je tzv. vertepska drama. Stara srpska riječ "vertep" znači pećina, a u ovom kontekstu to je Vitlejemska pećina, u kojoj je rođen Hristos. Stari je običaj da se u crkvama o Božiću naprave male pećine i unutra stavi ikona Hristova i stvori ambijent sličan onome kakav je bio prije dvije hiljade godine u Vitlejemu. Naročito to radosti djecu, zbog kojih se uglavnom pećina i pravi, te na taj način ona imaju snažniji doživljaj praznika i toga što se proslavlja. Vertepska drama je poput ostalih drama u srpske škole došla iz zapadne Evrope, s tim što je jednim dijelom možda imala i svoje utemeljenje u srpskim narodnim običajima koji su vezani za božićne praznike. Prilikom prikazivanja vertepa na postavljenoj sceni sa pećinom uloge ličnosti iz Jevanđelja tumačili su đaci. Postojao je uz to i prozni tekst koji je imao narativnu funkciju, npr: Mada u vreme zimsko, kada nije svojstveno krinovima da cvetaju, u vertepu i vitlejemskom kraju mirisan i prelep raste cvet života; dok naše cvetne želje za prijateljski nam naklonjenu osobu venu, neka u sjaju bude izgovarano ono slovo koje je učinilo da reči u našim srcima procvetaju... Potom bi se kretalo sa dijalozima u stihovima, kakvi su, recimo, oni Jovana Rajića koje je pisao za svoje učenike: Pristupim dnes s pastirmi k Vitlejemu Gradu /i uvidim v pelenah Adamlju otrad. /Kto sej ležit vo jasleh i otkudu pride? /Vo istinu Sin Boži s nebes dlja nas snide... /Divna vešt voistinu, jako otec vekov /mladenstvujet na zemlji radi čelovekov. /Jemuž prestol nebo, a vertep vselisja, /ostaviv angel liki s skoti vodvorisja... Drugi dio predstave je bio nešto proizvoljnijeg sadržaja i uglavnom su razgovori glumaca vođeni na narodnom jeziku. O popularnosti vertepskih drama govori i činjenica da su pojedini njihovi fragmenti sačuvani u građanskim rukopisnim pjesmaricama iz 18. vijeka.

               

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

RANA MLADOST DOSITEJA OBRADOVIĆA

Dimitrije Obradović, u monaštvu narečeni Dositejem, možda je jedini pravi pisac iz 18. vijeka, tzv. ''prosvjetitelj srpski'', moralista i didaktičar. Nakon što je u ranoj mladosti pobjegao iz manastira Hopovo na Fruškoj g ori, on će od tada da krstari svijetom, učeći se po najpoznatijim svjetskim univerzitetima, upoznavajući se sa onovremenim pravcima u filozofiji i umjetnosti i pokušavajući da svoje novoformirane ideje i stečeno iskustvo presadi na srpsko tlo i svoj narod prosvijeti onako kako je on mislio da je bilo najbolje. O njegovom životu se najbolje saznaje iz njegove autobiografije, tzv. Života i priključenija, koju je objavio 1783. godine u Lajpcigu

Ime po kojem većina šire čitalačke populacije pamti srpsku književnost 18. vijeka je ste ličnost Dositeja Obradovića. On je svojim životom i radom obilježio drugu polovinu 18. vijeka u istoriji srpske književnosti i kulture, usmjerivši ih u drugom pravcu od onoga u kojem su se one do tada razvijale. Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije je rekao da su dva ''bijega'' obilježila srpsku kulturu u toku njenog cjelokupnog trajanja. Bio je to bijeg očaranog monaštvom carevića Rastka Nemanjića, potonjeg s vetog Save, iz doma svojih roditelja u Srbiji na Svetu goru, u 12. vijeku; drugi bijeg je bio odlazak razočaranog Dimitrija Obradovića, u monaštvu narečenog Dositejem, iz manastira Hopovo u ''otšelništvo po svijetu'', godine 1760. Od te godine pa sve do svoje smrti Dositej će da krstari svijetom, učeći se po najpoznatijim svjetskim univerzitetima, upoznavajući se sa onovremenim pravcima u filozofiji i umjetnosti i pokupavajući da svoje novoformirane ideje i stečeno iskustvo presadi na srpsko tlo i svoj narod prosvijeti onako kako je on mislio da je bilo najbolje. Ostao je upamćen kao možda jedini pravi pisac iz 18. vijeka, tzv. ''prosvjetitelj srpski'', moralista i didaktičar, naposlijetku i posredni učesnik u oslobađanju Srba od petvijekovnog turskog ropstva u Prvom srpskom ustanku. Bio je potkraj života ministar prosvjete — popečitelj znanja — u prvoj Srpskoj vladi, na kojoj ga je funkciji zadesila smrt 1811. godine. O njegovom životu se najbolje saznaje iz njegove autobiografije tzv. Života i priključenija, koju je objavio 1783. godine u Lajpcigu.

RANA MLADOST

Dimitrije Obradović se rodio u Čakovu, srpsko-rumunskom mjestu u Tamiškom Banatu, 1742. ili 1743. godine. Otac mu je umro dok je Dimitrije bio još mali — toliko sam malen ostao po ocu sirota, da ga jedva pamtim, veli on u Životu i priključenijima. Mati mu je ostala udovica sa četvoro djece, preudala se, rodila još jedno dijete i ubrzo nakon toga umrla i ona. Poslije toga je Dimitrija sa braćom njihov stric primio kod sebe. Ovde mi se čini da počinje prvi početak života mojega, veli Dositej. U devetoj ili desetoj godini vozrasta, bez oca, bez matere, bez sestre rođene, počeo sam sebe kao stranca i prišelca u istom mestu roždenija moga smatrati, i moje srce počelo mi je kao proricati da ću stranstvovati. Od koga bih god čuo spominjati Varadin, Budim-Peštu, srce bi moje letilo k tim mestam, želio bih poznati ljude koji u njima živu i rad bih bio znati kakva su u njemu deca i devojke...

U školi je Dimitrije bio izuzetan đak. Očito obdaren prirodnom inteligencijom i bistrinom misli (stara slovenska riječ bistar znači brz), lako je pamtio sve lekcije koje je slušao i rješavao zadatke koji su bili pred njega postavljeni. Nije mu nedostajalo ni duhovitosti, što će se poslije projavljivati i u njegovom književnom djelu: Počeo sam bio hoditi u školu jošte za života matere moje, i pamtim dobro da sam imao veliku radost idući s bukvarom u ruci u školu. Samo mi je žao bilo što mi je bukvar izderat bio, budući iz njega učio moj brat Ilija, pak ga je u takovo sastojanije metnuo kao da su kurjaci iz njega učili. Crkvenu literaturu, koja mu je bila predavana u školi, a i onu koju je mogao slušati na samim bogosluženjima, osobito je volio. Po sopstvenom svjedočenju napamet je znao katihizise (male udžbenike o hrišćanskoj vjeri), a kad god je dolazio u crkvu, krio se u oltaru i čitao knjige koje su se tamo nalazile. Ova literatura je na njega djelovala vrlo snažno. Bio je još dijete i primao jevanđelske poruke čistog srca, ali je imao i vrlo živu maštu i po prirodi bio sklon sanjarenju. Zato je vjerovatno u te tekstove učitavao i ono što nije tamo bilo napisano i odlučio da po svaku cijenu sleduje idealima koje je sebi stvorio.

UTICAJ LITERATURE I DIMITRIJEVA SVOJEGLAVOST

Knjige koje se često ne usuđuju čitati ni monasi bez odobrenja duhovnika, mladi Dimitrije je čitao u svojoj četrnaestoj godini. Njihov sadržaj mu je uglavnom ostajao nejasan i iz tih knjiga je uzimao samo ono što bi se moglo uklopiti u njegovu sliku svijeta: Ja, napunivši moju glavu detinjsku kazanijami i s prolozi, a ne budući nimalo kadar svrh česa libo kako valja misliti ni rasuždavati, naumio sam bio sovršeno da se posvetim. Razmišljajući šta su stradali mučenici, ja bih teško žalio što i sad ne muče hristijane, te bih se ja namah dao za zakon ispeći. Ovakva razmišljanja mladog Dimitrija poticala su jednim dijelom od iskrene želje da podražava svojim idealima, a s druge strane predstavljala su odbrambeni mehanizam kojim je jedno siroče velike osjetljivosti i radoznalosti štitilo sebe od uticaja pomalo ravnodušne sredine. Nije, izgleda, bilo nastavnika ni učitelja koji bi žeđima ovog mladog čovjeka mogao dati pravo usmjerenje, te je Dimitrijeva darovitost i ''duhovnost'' polako rađala tvrdoglavost i svojeglavost. Govorio mu je jedan stariji čovjek: No tebi kažem da je prava svetinja da mlađi starijega sluša, da se deca svojih roditelja ne odriču, kako ni roditelji svoje dece, i da človek pravedno i pošteno u svojej kući, o svom trudu i muci, sa svojom ženom i decom živi, ništa tuđeg ne želeći. Savjetovao mu je, videći njegove sklonosti ka monaštvu, da ako li se nađe koji od mnogih da ima kakovo drugo sklonjenije, dobro je i potrebno da od svojih starijih savet ište, dodavši da je dobro da čovjek sačeka da malo poodraste i vidi da li je baš njegovo opredjeljenje čvrsto. Htio je reći taj starac da je ipak nužna izvjesna zrelost i dobro poznavanje sebe da bi čovjek mogao razlučiti da li je njegova želja za manastirskim životom zaista Božiji priziv, ili je plod psihološke umišljenosti i emotivne nestabilnosti.

Ne odustajući ipak od svoje zamisli, Dimitrije je prvom prilikom pokušao da sa jednim monahom iz manastira Dečani pobjegne u Tursku. Njegov stric ga je vratio kući i vidjevši u kakvom je stanju dječak, dao ga na zanat u Temišvaru da bi ga nekako odvojio od te, kako je on mislio, smućujuće literature.

ODLAZAK U MANASTIR HOPOVO

Dimitrijevo zanatstvovanje je potrajalo dok u obližnji dućan u Temišvaru nije došao neki kalfa koji je hvalio fruškogorske manastire i pričao o čudesnom životu njihovih monaha: Počne mi kazivati za Frušku goru u Sremu, za množestvo manastira i kaluđera, a navlastito uveri me da u Fruškoj gori ima takvih dolina i peštera da se človek može sakriti u njima, da ga nikada niko živ ne nađe, i ne samo da se može posvetiti, nego i da može čudotvorac postati. A da ispovedam svu pravicu, moje samoljubije meni je šuškalo katkad u uši da meni moja muka neće zaludu ostati no kad se posvetim da ću činiti čudesa. To je mladog Dimitrija podstaklo da se zajedno sa svojim drugom Nikom Putinom zaputi 1757. godine ka Fruškoj gori, u manastir Hopovo, zamolivši tamošnjeg igumana da ih primi za iskušenike, odnosno isprva manastirske đake. Iguman je na Dimitrija ostavio snažan utisak: Kako me pogledao, predobio je sve srce moje. Rekao bih kao da sam ga poznavao premlogo godina, i kao da mi je svojim izorom rekao: ja ću biti tvoj blagodjetelj i otac. I kad ne bi se smejao, na licu bi mu neko tiho i prirodno osmejavanje cvetalo. Niko se ubrzo vratio kući, a Dimitrije je ostao u manastiru i poslije igumanove smrti i dalje nastavio sa iščitavanjem svetootačke literature, neprimjerene njegovom uzrastu i bez ozbiljnog duhovnika koji bi ga rukovodio. To i nerazumijevanje manastirskog bratstva doprinijelo je da se nakon tri godine provedene u Hopovu Dimitrije grdno razočara u monaški život i kasnije svoje lično razočaranje projektuje na manastirski život uopšte.

ŽIVOT I PRIKLJUČENIJA DOSITEJA OBRADOVIĆA

Došavši u manastir Hopovo mladi Dimitrije Obradović je tamo bio zamonašen i dobio ime po kojem je i danas poznat — Dositej. Međutim, ne našavši u manastiru duhovni mir, smutio se posve čitajući literaturu koja nije bila primjerena njegovom uzrastu i trudeći se da se na silu ''posveti''. Vrlo brzo je napustio takav način života, o čemu piše u svojoj autobigrafiji Životu i priključenijima. U drugom dijelu Života i priključenija Dositej u epistolarnoj formi govori o svojim putovanjima koja su uslijedila nakon odlaska iz Hopova

Najpoznatija ličnost 18. vijeka među srpskim književnicima i ljudima koji su se bavili javnim radom bio je Dositej Obradović. Rođen u varošici Čakovu u rumunskom Banatu, on je rano ostao siroče i otišao da živi kod strica. Još u najranijem djetinjstvu bio je sklon čitanju knjiga, naročito onih religioznog karaktera, zbog čega se u njemu s vremenom javila želja za monaškim životom. Emotivna nestabilnost koja se razvijala nakon smrti roditelja i obretanja u novom i nepoznatom svijetu, našla je svoj oslonac u Dositejevoj želji da ode u manastir i tamo pobjegne u neki drugi svijet od onoga za koj i je znao. Zaista, sa svega osamnaest godina odlazi u fruškogorski manastir Hopovo, a svoje tadašnje doživljaje i one koje će uslijediti opisuje u svom autobiografskom djelu Život i priključenija . Dositejev boravak u Hopovu je potrajao svega tri godine. On je tamo bio zamonašen i dobio ime po kojem je i danas poznat — Dositej, dok mu je kršteno i svjetovno ime bilo Dimitrije. Međutim, ne našavši u manastiru ono što je mislio da će naći, smutio se posve čitajući literaturu koja nije bila primjerena njegovom uzrastu. Kako sam kaže: Ova sva čitanja tu su mi polzu prinela da sam naš stari slavenski jezik privikao; a s druge strane bila su mi štetna, kao svima onima koji, najmanjega razumjenija logike ne imajući, kako bi kadri bili rasuždavati ono što čitaju, napune glavu svakojakih ponjatija, mnjenija i protivrečija, pak hode puni vetra, čineći im se da bog zna šta znadu. A ne umejući suditi i rasuždavati svrh onoga šta znadu, ništa ne znadu; ili bi mnogo pametniji bili da ne znadu ni ono što znadu, jer bi barem pri opštem človečeskom umu i razumu ostali, pak bi bili kao ostali ljudi. Otišavši iz manastira Dositej je ubrzo krenuo da opovrgava vrijednosti monaškog načina života i prosvjete i da se zalaže za prosv i jećenost druge vrste. Pošto je Dositej postao veliki autoritet među učenim Srbima i ostao to i do danas, takav njegov stav je doprinio da se ospori vrijednost tekovina cijele jedne civilizacije — monaške — koja je vijekovima stvarala srpsku kulturu i bila njen glavni nosilac i zaštitnik. Ipak, pod kraj života, već odavno skinuvši crne kaluđerske rize, on je zahtijevao da nakon svoj e smrti bude sahranjen kao kaluđer i ta želja mu je bila uslišena.

BORAVAK I ODLAZAK IZ HOPOVA

Dimitrije Obradović je u manastir Hopovo došao zajedno sa svojim prijateljem Nikom, ali je Niko vrlo brzo otišao odatle. Tako je Dimitrije ostao sa starim igumanom i manastirskim bratstvom, koje je u to doba bilo mahom nepismeno. Pojava mladog Dimitrija, radoznalog, zainteresovanog za knjigu i nauku i pomalo tvrdoglavog, bila je neobična u Hopovu. On sam veli o počecima svog života tamo: Moj je sav posao bio držati čisto ćeliju starca moga, očitati mu koji akatist i kanon i u trapezi žitije; sve proče vreme mogao sam činiti što hoću. Meni nikad nije bilo milo zaludu stajati. U nekoliko meseci očitam sva žitija; i osim sviju omili mi se žitije moga imenjaka... Moj starac, kud god bi hodio radi dela manastirskih, uzimao bi me sa sobom. Dositej je htio da se što prije ''posveti''. U te svrhe svojevoljno je gladovao i uzimao na sebe preteške podvige. Iguman manastira, veli on, silom bi me naterivao da ručam, nazivajući me divijim svecem, i pokušavao da usmjeri mladog monaha na put mimo njegove svojeglavosti. Ja nisam znao šta ću mu na sve odgovoriti, ništa manje od mog običnog tvrdoglavstva nisam hoteo nimalo odustati. Neka govori ko šta hoće, ja ću postiti, te postiti! Vrlo brzo Dositej je odustao od takvog načina života i s namjerom da ode u Kijev na školovanje otišao iz manastira. To nije bio jedini slučaj u istoriji pravoslavnog monaštva. Karakterističan je primjer jednog bivšeg monaha koji se nakon odlaska u manastir oženio i dobio djecu. Kada je jednom otišao sa djetetom na plažu, budući da je bio obnaženih pleći, dijete ga je upitalo šta mu to piše crvenim slovima na leđima. Na njegovo zaprepaštenje dijete mu je pročitalo sa leđa: Rane Gospoda moga Isusa Hrista su i moje rane, riječi koje svaki postriženi monah ili monahinja nosi ispisane na tkanini, na grudima, kod srca.

''VAVILONSKO ROPSTVO'' PRAVOSLAVNE TEOLOGIJE

Dekadencija među monasima u 18. vijeku, koji su do tada bili vijekovima nosioci prosv i jećenosti i pismenosti, a čiji je primjer Dositej Obradović, bila je direktna posljedica duhovnog sunovrata koji je zahvatio srpski narod nakon što se poslije Velike seobe obreo u novom, ugarskom i njemačkom svijetu. Takva promjena i kulturološki šok su direktno uticali na život ljudi, a naročito pogubno je bilo nastojanje tadašnjih rimokatoličkih kl e rika da manjinsko srpsko stanovništvo pounijate. S druge strane, iako su se Srbi obratili Rusiji za pomoć u bogoslužbenim knjigama, katihizisima i učiteljima, ni Rusi u to doba nisu bili u mnogo boljem položaju. Naime, 18. vijek u Rusiji je doba velikog stradanja ruskog naroda, doba koje je od najviših državnika obilježio prezir prema nacionalnom biću i Pravoslavnoj c rkvi. A u samoj teologiji je to period velikog uticaja rimokatoličke misli iz Ukrajine i zapadne Evrope, poznat kao ''vavilonsko ropstvo'' pravoslavnog bogoslovlja. Sve to se, naravno, odrazilo na život ljudi i kvalitet manastirskog života takođe, kako među Rusima, tako i među Srbima. Izgubivši dodir sa živom vjerom, narod je pribjegavao sujevjerju, čemu se Dositej oštro suprotstavljao: Ta živim te bogom zaklinjem, veli on, budi revnitelj, no slovesni i razumni revnitelj, i kaži mi: hoće li pravoslavije propasti ako narod ne bude verovati da ima vampira, da ima veštica, da ima vračarica i po vozduhu mitarstva?

OSTATAK BIOGRAFIJE DOSITEJA OBRADOVIĆA

U drugom dijelu svoje autobiografije Života i priključenija Dositej u epistolarnoj formi, dakle u formi pisama, govori o svojim putovanjima koja su uslijedila nakon odlaska iz Hopova i boravljenja u Dalmaciji. Naročito zbog ovog drugog dijela njegove autobiografije neki srpski književni kritičari i istoričari Život i priključenija su okarakterisali kao jednu vrstu sentimentalističkog romana, kakvi su tada bili popularni u Evropi. Ipak, u toj vrsti romana govori se o avanturističkim pustolovinama, a glavni junaci su lutalice borbenog karaktera, dok je Dositejevo djelo unekoliko drugačije prirode i poniklo u drugom kulturnom miljeu. On izričito govori o polzi, to jeste koristi koju njegovo djelo treba da ima, a takva utilitarnost je bila strana sentimentalističkoj književnosti. Mada Dositej povremeno svojim humorom podstiče i razvoj zabavnog karaktera Života i priključenija.

Putovanja Dositeja Obradovića su bila mnoga, kao što su mu to bila i životna staništa tokom čitavog njegovog života. Iz Hopova je krenuo na zapad, preko Slavonije i Hrvatske , i dospio u Dalmaciju, gdje se zadržao nekoliko godina kao seoski učitelj. Odatle je krenuo na istok 1865. godine, dospio na Krf, potom Peloponez, obišao Svetu goru i Hilandar i tri godine proveo u Smirni kod učitelja Jeroteja Dendrina. Vraća se potom u Dalmaciju preko Venecije. Godine 1771 . odlazi u Beč , gdje provodi, kako kaže, šest polezni i radosni godina, a potom još narednih šest godina putuje po različitim mjestima Habzburške monarhije. Nakon jednog pereokružookolnog putovanja iz Slovačke, preko Italije, Sredozemnog mora, grčkog arhipelaga, Carigrada, Crnog mora, Moldavije, Vlaške i Poljske, došao je u Prusku, u grad Hale, gdje je zbacio monašku mantiju 1882. godine. Sve vrijeme se trudi da pohađa predavanja na što više univerziteta u gradovima koje je posjećivao, stiže i do Lajpciga, Londona i Pariza. Jedno vrijeme ponovo živi u Beču, potom u Trstu, a posljednje godine života provodi u Srbiji. Učestvuje početkom devetnaestog vijeka u događajima Prvog srpskog ustanka, kada je poslije viševjekovnog turskog ropstva rođena nova Srbija. Upokojio se 1811. godine i njegov grob se zajedno sa grobom Vuka Karadžića nalazi u porti Saborne crkve s v. Arhangela Mihaila u Beogradu.

DOSITEJ OBRADOVIĆ, KNJIŽEVNIK EVROPSKOG PROSVETITELJSTVA

Izdanci srpskog naroda koji su poslije Velike seobe došli pod austrijsku i ugarsku vlast polako su se iz socijalnih, materijalnih i drugih razloga utapali i sjedinjavali sa sredinom u kojoj su se obreli. Najumniji među njima su postali narodni učitelji i tzv. prosvjetitelji, a primjer jednog od njih je bio Dositej Obradović, odbjegli kaluđer, svjetski putnik i ''žedni tragatelj za izvorom znanja''. Upravo u doba tzv. evropskog prosvjetiteljstva on putuje po Evropi i sluša predavanja na poznatim univerzitetima, nalazi načina da stekne poznanstva među ljudima iz visokih društvenih krugova i tako donosi ''novi nauk'' među Srbe

Književnost srpskog 18. vijeka nije od izuzetnog obima, moglo bi se reći da je to po kvalitetu i kvantitetu književnih ostvarenja jedan od najsiromašnijih perioda u cjelokupnoj istoriji srpske književnosti. Na samom prelasku iz tzv. srpskoslovenske u ruskoslovensku epohu srpske književnosti još je bilo plodnih stvaralaca, kakav je, recimo, bio besjednik Gavril Stefanović Venclović, da bi se s vremenom gubilo na originalnosti i autentičnosti spisa novih pisaca i pjesnika. Ipak, krajem 18. vijeka počinju da se objavljuju radovi Dositeja Obradovića, odbjeglog kaluđera, svjetskog putnika i ''žednog tragatelja za izvorom znanja'', koji se do danas smatra najuspješnijim piscem tog vremena. Sa njegovom pojavom u srpskoj književnosti i kulturi nastupa prelomni momenat, kada se ona definitivno odlučuje od svoje izvorne tradicije. Vijekovima stvarana, srednjovjekovna kultura vizantijske provenijencije doživjela je svoj regres sa turskom najezdom i petvjekovnim opstajanjem Turaka na srpskoj zemlji. A izdanci srpskog naroda koji su poslije Velike seobe došli pod austrijsku i ugarsku vlast , polako su se iz socijalnih, materijalnih i drugih razloga utapali i sjedinjavali sa sredinom u kojoj su se obreli. Najumniji među njima su postali narodni učitelji i tzv. prosvjetitelji, a primjer jednog od njih je bio Dositej Obradović. Upravo u doba tzv. evropskog prosvjetiteljstva on putuje po Evropi i sluša predavanja na poznatim univerzitetima, nalazi načina da stekne poznanstva među ljudima iz visokih društvenih krugova i tako donosi ''novi nauk'' među Srbe.

PROSVETITELJSTVO U EVROPI

Kriza zapadne teologije, koja je imala svoje zametke u 4. vijeku, počevši od filo z ofa Avgustina, potom preko raskola I stočne i Zapadne crkve , u 11. vijeku, kulminirala je u srednjovjekovnom učenju Tome Akvinskog i dala direktne posljedice na dalji razvoj zapadnoevropske teološke i filozofske misli. Sa svjedočenja istine vjere u životu Crkve, težište se prebacilo na intelektualno uobličavanje teološkog nauka i njegovo ukalupljivanje u racionalne sheme. Pokolebana vjera tražila je pokriće za svoje postojanje i tako su se pojavili različiti logički dokazi o postojanju Boga. To je vjeri zapadnih hrišćana — koji su se osjetili ugroženim pred razvojem empirijskih nauka u doba humanizma i renesanse, a naročito poslije — dalo racionalno opravdanje.

Sholastičkom racionalizmu Rimokatoličke crkve oštro se suprotstavio Martin Luter u 16. vijeku, koji je preteča do danas postojeće Protestantske crkve. On je insistirao na vjeri i ljubavi kao jedinim putevima bogopoznanja, kao i na individualnom iskustvu pojedinca. Međutim, insistirajući na subjektivnom doživljaju vjere, on nije uspio da izbjegne da propov i jed o takvoj vjeri ne padne u pijetizam — subjektivna i emotivna ''učitavanja'' i maštanja kojima je sklon svaki čovjek i koja često nemaju veze sa realnošću. Duhovnu krizu u Evropi je krajem 17. vijeka i u 18. vijeku pokušao da riješi jedan sveopšti pokret u kulturi i nauci nazvan prosvjetiteljstvom. Prosvjetiteljstvo je na izvjestan način pokušalo da povrati vjeru u ljudski razum kao osnovni organ spoznaje čovjeka, koji bi kao takav mogao direktno da utiče na urođenu ljudsku potrebu za pravom, slobodom i srećom i da joj omogući što bolju konkretnu realizaciju. Prvi nosioci prosvjetiteljstva javljaju se u Holandiji, zatim u Engleskoj, gdje filozofi Hobs, Lok i Hjum razvijaju empirijsku filozofiju. Francusko prosvjetiteljstvo je obilježeno radom Voltera, Holbaha i čitave grupe tzv. enciklopedista, a u Njemačkoj Volfa, Lesinga i pomalo filozofa Emanuela Kanta. U teološkom smislu, svi zapadnoevropski filozofi do Ničea, pa tako i prosvjetitelji, bili su i svojevrsni teolozi, jer niko nije negirao postojanje Boga, nego ga je objašnjavao kako je ko umio i znao, uglavnom proizvoljno i apstraktno. Objava Ničea krajem 19. vijeka: Bog je mrtav, bila je samo prirodna konstatacija onoga što je već vijekovima postojalo kao realnost u društvu i njegovim institucijama zapadne Evrope.

PROSVETITELJ DOSITEJ

Direktan uticaj prosvjetiteljstvo je imalo na književnost, gdje kult putovanja stiče znatan ugled, jer se ujedno smatra i vidom zabave i sticanja znanja kroz upoznavanja osobenosti raznih naroda. U vladarskim krugovima doba prosvjetiteljstva je obilježeno tzv. prosv i jećenim apsolutizmom monarha, a jednog od njih — austrijskog vladara Josifa II — veličaće u svojim djelima i izdanak evropske prosvjetiteljske pompe među Srbima — Dositej Obradović.

Osnovni cilj svoga rada Dositej je shvatio kao propagandu nauke među Srbima, što je podigao na pijedestal vrhovne mudrosti. Ipak, uz to ide i evangelska mudrost, u prosvjetiteljstvu uglavnom svedena na okvire morala i dobrih međuljudskih odnosa, a u Dositeja još naglašavana i zbog suzbijanja tada postojećeg sujevjerja među srpskim narodom: Što je nerazumno i zlo, veli on u jednom eseju, ne valja (ako je moguće) ni pomisliti, ili barem ne valja na soblazan i na štetu drugoga na svet pokazivati. Ali, sam rasudi: pošteno, razumno i polezno misliti, pak za atar glupomu neznanstvu i slepom sujevjeriju ne govoriti; brata i bližnjega svoga moći iz mračnog nevježestva izvesti i prosvetiti, a ne hoteti — ovo je protiv ljubovi ne samo evangelske, nego i opšte čelovečeske! Ovakve prosvjetiteljske tendencije preovlađuju u Dositejevom književnom djelu. On je poznat kao najplodniji književnik 18. vijeka, iako je zapravo među njegovim djelima malo onoga što je produkt njegovog ličnog dara i pečat neponovljivog stvaraoca, a više je vještine da se dobro interpretira stečeno znanje, uglavnom iz oblasti etike, filozofije i književnosti.

KNJIŽEVNI RAD

Od samog početka svog spisateljskog djelanja u Dalmaciji Dositejev književni rad se sastojao od sastavljanja različitih poučnih zbornika i prepisivanja djela Svetih Otaca, koje je izuzetno volio, a potom i zapadnih učitelja, koje je poštovao. Prvi njegov originalni spis je Pismo Haralampiju, koje je objavljeno u Lajpcigu 1783. godine. To je svojevrs t an manifest njegovog budućeg rada i najava djela koja će štampati: Dajem ti na znanje, druže moj, veli Dositej, da sam prešao iz Hale u Lajpcig za slušati i ovde što učeni ljudi govore, gdi nameravam prebivati najmanje jednu godinu i mislim s pomoću boga i kojeg dobrog Srbina dati na štampu s graždanskimi slovami na naš prosti srpski jezik jednu knjigu, koja će se zvati Sovjet zdravago razuma, na polzu mojega roda, da mi nije zalud muka i toliko putovanje. Moja će knjiga napisana biti čisto srpski, kakogod i ovo pismo, da je mogu razumeti svi srpski sinovi i kćeri, od Črne Gore do Smedereva i Banata. Od izdavanja ovog pisma, pa do kraja svog života, Dositej će uporno insistirati na narodnom jeziku u književnosti, pa ga mnogi istoričari jezika zbog toga smatraju pretečom Vuka Stefanovića Karadžića. Takođe, isticaće uvijek svenarodnu korist pri štampanju neke knjige, a manje svoju ličnu. Iste godine kada je izašlo Pismo Haralampiju, objavljeno je još jedno Dositejevo originalno djelo, po mnogima i glavno djelo njegove bibliografije — Život i priključenija. Zatim slijede najavljivani Sovjeti zdravago razuma, potom Basne sa drugim dijelom Života i priključenija, Sobranije raznih naravoučitelnih veščej, Etika, Pjesna na insurekciju Serbijanov, posthumno objavljeni drugi dio Sobranija pod nazivom Mezimac, još nekoliko manjih radova, kao i bogata prepiska sa prijateljima, koja je sama po sebi svojevrstan autobiografski traktat. Osim Dositejeve autobigrafije, pisama, Sovjeta, Mezimca i Pjesme na insurekciju Serbijanov, sva ostala njegova djela direktni su ili adaptirani prevodi stranih sastava različitog žanra. Među njima su mnoge moralne pripov i jetke, biografije antičkih filozofa Aristotela i Sokrata, zbirke anegdota i sentencija, eseji o prosvjetiteljskoj, empirijskoj i praktičnoj filozofiji, a same Basne uglavnom su prilagođene stare Ezopove basne sa na kraju dodatim tumačenjima — naravoučenijima.

KNJIŽEVNA DJELA DOSITEJA OBRADOVIĆA

Kod širokih narodnih masa danas Dositej je najpoznatiji kao basnopisac. Rijetko ko od Srba je odrastao bez poučavanja iz njegovih basni i priča, aktuelnih i dva vijeka nakon njegove smrti. Didaktički i prosvjetiteljski spisi koje je prevodio ili sam sastavljao bili su popularni u njegovom vremenu i značajni za ondašnje Dositejeve savremenike, danas su samo spomenik književne istorije i kulture. Od njegovih originalnih djela još se izdvaja pjesma poznata kao Vostani Serbije, koja je napisana povodom Prvog srpskog ustanka, i koja je s vremenom dobila i svoju muzičku pratnju i time bila bolje pamćena kroz mnoge generacije

Iako najpoznatiji kao srpski prosvjetitelj 18. vijeka, Dositej Obradović, donosilac ideja iz zapadne Evrope među Srbe i kulturni pregalac, u istoriji srpske književnosti je tretiran kao najplodniji književnik 18. vijeka. Gledano iz perspektive sadašnjeg trenutka, njegov originalni književni rad bio je vrlo uskog obima. To je svega nekoliko eseja, jedna autobiografija, poneka pjesma i naravoučenij a uz prevedene basne; ostalo su mahom sve bili kompilirani prevodi francuskih i engleskih filozofa i književnika, odnosno latinskih i grčkih klasika. Za četrdesetogodišnji književni rad to je bilo ipak malo. Ali, za vrijeme u koje piše, kada jedva da je bilo uopšte pismenih ljudi, a pogotovo su bili u deficitu oni koji su nešto originalno stvarali, to je bilo više nego dovoljno. I danas kod širokih narodnih masa Dositej je najpoznatiji kao basnopisac. Rijetko ko od Srba je odrastao bez poučavanja iz njegovih basni i priča, aktuelnih i dva vijeka nakon njegove smrti. Didaktički i prosvjetiteljski spisi koje je prevodio ili sam sastavljao bili su popularni u njegovom vremenu i značajni za ondašnje Dositejeve savremenike, danas su samo spomenik književne istorije i kulture. Uz prosvjetiteljske ideje Dositej je uvijek naročito isticao i svoje rodoljublje, osobeno shvatanje jezika i nacije, kao i u načelu jedan pozitivan, doduše prilično neutemeljen, odnos prema ljudima i životu. Zanimljivo je šta je o njemu pisao vladika crnogorski Petar II Petrović Njegoš, koji je strogo zabranjivao da se Dositejeva djela štampaju i šire među narodom. U jednom pismu knezu Milošu Obrenoviću iz 1837. godine Njegoš, između ostalog, veli: Ja bih Dositeja počitovo da je umio svoj dar duševni obratiti u korist našega naroda, ali ga obratiti nije umio, i zato ga prezirem, kako čovjeka koji nije vidio u što se sodrži sreća naroda, što li mu može pričiniti nesreću i kako čovjeka koji je bio nekomu podlo orudije podsmjejanija nad blagočestijem.

BASNE DOSITEJA OBRADOVIĆA

Godine 1788. Dositej Obradović izdaje na svet zbirku Basana, sa drugim dijelom svoje autobiografije Život i priključenija, o kojoj je bilo govora u ranijim tekstovima. Zbirku je posvetio dragoj srpskoj omladini — Posvećujući ovu knjigu tebi, ja njome ništa drugo ne želim da dobijem, sem tvoje oproštenje zato što s tobom ne živim i ono što sam ja od drugih naučio tebi ne saopštavam. Basne su odlična kompilacija dotadašnje svjetske baštine ovog popularnog književnog žanra, koji je jedan od rijetkih koji su podjednako zanimljivi i za djecu i za odrasle čitatelje, i za intelektualce i za običan ostali radni svijet: Preimućstvo njihovo nad svim drugim, kaže Dositej, sastoji se u tome što one savršeno pristaju kako najvećim filozofima i političarima, tako i najprostijim seljanima koji samo čitati mogu i svoj jezik razumeju (...) Basna je prva klica i porod ljudskog oštroumlja, i njom su se služili veliki ljudi da bi učinili svakom dostupne visoke i op š tekorisne nauke. Basne je Dositej prevodio sa različitih jezika i od različitih autora, od Ezopa do Lesinga. Prevodeći ih pak mnogo toga je u njima dorađivao, odnosno adaptirao ih za srpsku publiku u duhu maternjeg jezika. Zbog toga kratke poučne basne često kod njega izrastaju u cijele pripov i jetke, a dodatno bivaju začinjene humorom, kao bitnom karakteristikom svih njegovih djela. Glavni akteri basni su životinje, u kojima su personifi kov ane sve pozitivne i negativne ljudske osobine, često tipski raspoređene po vrsti životinje — lisica je uvijek lukava, lav mudar, zec vješt da utekne kad treba itd. Orao i lisica, Dve žabe, Gavran i lisica, Paun i čavka, Seljanin i psi, Kurjak i jagnje, — neke su od njegovih basana. Na kraju skoro svake od njih stoji naravoučenije , koje je uglavnom Dositejevo originalno tumačenje pouke basne: Pridodavajući svakoj basni potrebna objašnjenja, ja pomoću njih nameravam da naviknem mlade umove da se i sami sobom malo po malo razmršavaju, razjašnjavaju i rasprostranjavaju, u sve što čuju ili čitaju skroz da proniču, u svemu laž od istine da raspoznavaju, a iznad svega da pametno i zdravo misle i sude.

SOVJETI ZDRAVOGA RAZUMA I SOBRANIJE

Sovjeti zdravago razuma su Dositejeva zbirka od pet članaka, kojom je htio samo početak naravoučitelne filosofije dati i u dva autobiografska eseja iznijeti osnovne elemente svog prosvjetiteljskog učenja. Eseji su O školama i školovanju i O slobodi mišljenja. U prvom govori kako je bolje davati novac za izgradnju škola i plaćanje profesora nego za gradnju tornjeva, zvonika i crkava. U školu treba da idu i djevojčice, jer one ni na što drugo nisu rođene nego da s vremenom matere postanu, koje kad prosveštene budu, koja nadežda opštega vsenarodnjega prosveštenija! U drugom eseju govori o slobodi mišljenja u smislu oslobađanja od sujevjerice i okretanja k nauku evangelskomu, obraćajući se nekom fiktivnom sagovorniku, Serafimu.

Sobranije raznih naravoučiteljnih veščej je obimno Dositejevo djelo sastavljeno iz dva dijela. Prvi dio je izašao 1793. godine, a drugi dio poslije njegove smrti, tek 1819. godine, pod imenom Mezimac. Sobranije iz 1793. uglavnom sadrži prevode različitih djela sa engleskih originala — od biografija Sokrata i Aristotela, do estetičkih rasprava o vkusu. Mezimac je gotovo potpuno originalno Dositejevo djelo. To je zbirka eseja na mnoge teme, od kojih neke vrlo bitne za tadašnje shvatanje književnog jezika, nacionalne svijesti, koristi od štampanja knjiga, potom o problemu vaspitanja, o čovjeku, Bogu i prirodi. Insistirao je na upotrebi narodnog jezika u književnosti, upravo iz ''prosvjetiteljskih'' razloga — da bi radi koristi od napisanog što više ljudi razumjelo smisao teksta. Da je obače potrebno i prepolezno za opšti narod prosto, no lepo i ispravno pisati; tome će se zaludu ko mu drago protivsloviti. Takođe, izjednačavao je pripadnost jednoj naciji sa jezikom koji govori grupa ljudi, ma kojoj veri i zakonu pripadala — tako su Srbi svi koji govore srpskim jezikom, bez obzira na to da li su pravoslavni, rimokatolici ili muslimani. Jer vera i zakon se mogu promeniti, a rod i jezik nikada. Tako za Srbe kaže: Srblji se po različnim kraljevstvam 'i provincijam' različno i nazivlju: po Srbiji Srbijanci (...) po Bosni Bošnjaci, po Dalmaciji Dalmatinci, po Hercegovini Hercegovci i po Crnoj Gori Crnogorci. Svuda jednako govore, sovršeno se i lasno razumevaju, razve što se malo u provincijalnom izglašeniju raspoznaju i po gdekojoj reči, koje su u Turskoj od Turaka, a u Primorju od Talijana priobiknuli i prisvojili.

DOSITEJEVO RODOLJUBLJE

Iako je mnogo toga ostalo nejasno u njegovoj biografiji, Dositej je nesumnjivo gajio ljubav prema svom narodu i bio ponosan na svoje porijeklo. I inače je imao — bar deklarativno — pozitivan pristup ljudima i svijetu, a naročito onima iz svog naroda. Govorio je da mu ništa na svijetu nije milije i draže od njegovog roda i da bi mogao sav život posvetiti prosvjećivanju naroda iz koga je ponikao. Rad sam srcem i dušom posle Boga, koji me je sozdao, mojemu milomu narodu ugoditi, obače ne lažući i istinu svetlu kao sunce pod noge bacajući, pritvorno i licemerno za hatar pišući. A znam da moj pošteni i slavni srpski rod to od mene neće iskati. Posljednje godine svog života Dositej provodi u svojoj otadžbini, Srbiji , koliko-toliko preporođenoj poslije Prvog srpskog ustanka. Povodom ovog podizanja srpskog naroda protiv petvjekovnog turskog ropstva, Dositej je napisao Pjesnu na insurekciju Serbijanov, poznatu po svom prvom stihu kao Vostani Serbije. Do danas je ona ostala omiljena među Srbima, s vremenom je dobila i svoju muzičku pratnju i time bila bolje pamćena kroz generacije: Vostani Serbije, mati naša mila! /I postani opet, što si prije bila! /Serbska tebi vopiju iskrena čada, /koja hrabro vojuju za tebe sada. /Vostani Serbije, /davno si zaspala /u mraku ležala /sada se probudi /i Serblje vozbudi.

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

ŽIVOT I DJELO EMANUELA JANKOVIĆA

Jedan od poznatih kulturnih pregalaca, i po mnogima učenik Dositeja Obradovića, bio je Emanuel Janković, prevodilac i jedan od prvih srpskih prirodnjaka u 18. vijeku. On je bio prvi koji je htio da osnuje samostalnu srpsku štampariju, prvi pisac traktata iz fizike među Srbima i prvi tvorac tzv. posrba — drama uzimanih od drugih naroda i adaptiranih u srpskom stilu, duhu i jeziku. Precizni podaci iz biografije Emanuela Jankovića do danas nisu poznati. Kao godina njegovog rođenja uzima se 1758. a mjesto rođenja je Novi Sad, iako će on sam docnije da tvrdi da je rođen u Srbiji, u Beogradu. To je bilo iz istih onih razloga iz kojih je Dositej svojevremeno govorio da je rodom iz Srbije, da bi time potcrtao svoju pripadnost srpskom nacionu

Sva srpska književnost s kraja 18. vijeka često se naziva postdositejevskom, jer je nastajala pod direktnim uticajima ideja koje je propagirao Dositej Obradović, a ljudi koji su je pisali često se nazivaju Dositejevim učenicima. Ne treba zaboraviti ni da je to još uvijek nedovoljno formirana nacionalna književnost, nastala na temeljima koji su zidani mimo njenog tradicionalnog utemeljenja u kluturi srednjeg vijeka. Tim prije su njeni stvaroci i sami pomalo bili zbunjeni sopstvenom nacionalnom sviješću sukobljenom sa uticajima koji su dolazili iz drugačijih i stranih evropskih država. Te države, naročito Njemačka i Mađarska, pa i Francuska i Italija, u ovom periodu su već imale konstituisanu državnu i zakonodavnu vlast, kao što su imale i univerzitete i institucije koje su njegovale kulturni život. Zbog toga su Srbi obrazovani na njihovim univerzitetima nakon povratk a u svoju zemlju bili pomalo i pioniri u mnogo čemu, naročito u nauci. A tadašnja književnost možda se i ne bi mogla nazvati književnošću u današnjem shvatanju te riječi, ali za to vrijeme je svaka pisana-štampana riječ bila dragocjenost. Jedan od takvih kulturnih pregalaca i po mnogima učenik Dositeja Obradovića bio je i Emanuel Janković, sa kojim se Dositej i dopisivao, ali njihova prepiska nije sačuvana. On je bio prvi koji je htio da osn u je samostalnu srpsku štampariju, prvi pisac traktata iz fizike među Srbima i prvi tvorac tzv. posrba — drama uzimanih iz književnosti drugih naroda i adaptiranih u srpskom stilu, duhu i jeziku.

      BIOGRAFIJA EMANUELA JANKOVIĆA

Precizni podaci iz biografije Emanuela Jankovića do danas nisu poznati. Kao godina njegovog rođenja uzima se 1758. a mjesto rođenja je Novi Sad, iako će on sam docnije da tvrdi da je rođen u Srbiji, u Beogradu. To je bilo iz istih onih razloga iz kojih je Dositej svojevremeno govorio da je rodom iz Srbije, da bi time potcrtao svoju pripadnost srpskom nacionu. Osnovnu školu je Emanuel završio u No v om Sadu, a vjerovatno i srednju, i to protestantsku. S obzirom na to da su tada preovlađivale rimokatoličke i jezuitske škole, srpski roditelji su ra dije svoju djecu slali među protestantske učitelje. Tako je za prvoga direktora Novosadske gimnazije došao protestant Pavel Jozef Šafarik, poznati proučavalac slovenske istorije i srpske književnosti. Na dalje nauke Janković je otišao u Njemačku, na U niverzitet u Hale, gdje je upisao medicinu. Vjerovatno je bio iz imućnije porodice, pošto je raspuste provodio putujući po Italiji i Francuskoj i tako naučio jezike tih zemalja, što će mu poslije pomoći u njegov o m prevo d ilačkom radu. Bio je uspješan u svom naučnom radu, naročito iz oblasti fizike i matematike. Godine 1788. Halsko prirodnjačko društvo, koje i danas postoji, bira ga za svoga člana i on se od tada potpisuje: nature ispitatelneg družestva u Hali član. Iako je njegovo početno opredjeljenje bio naučni rad, Janković se opredjeljuje za drugo zanimanje i 1789. godine se vraća kući sa namjerom da otvori prvu srpsku štampariju. Nabavio je štampariju u Lajpcigu, dobio podršku od svog naroda i mitropolita Stratimirovića, i u Novom Sadu uz štampariju otvorio je i jednu knjižaru, sa katalogom knjiga i slika. Međutim, nije smio da štampa knjige na srpskom i rumunskom jezikom, jer je monopol nad štampanjem srpskih knjiga imao štampar Kurcbek u Beču. Kurcbek je za to dobio dozvolu od Josifa II i on se pokazao kao glavni Emanuelov neprijatelj. Na kraju će mu on konačno i stati na put i osujetiti namjeru 1890. godine, kada se gasi štamparija u Novom Sadu. Uz rad na štampanju knjiga, Emanuel je počeo prevoditi drame sa njemačkog i italijanskog jezika na srpski, a napisao je i jedan naučni traktat. Umro je vrlo mlad, 1791. godine u Subotici, na putu iz Beča u Novi Sad. Ispovedio je svoja sogrešenija jereju Mihailu Stočiću, parohu crkve sv. Voznesenija, i pričestio se svetih tajana, a sahranjen je 24. septembra črez jereja Joana Petrovića, paroha crkvi sv. Voznesenija u Marija-Tereziopolu. U Novom Sadu više nema Jankovićevih potomaka, kao niti bilo kakve za njega vezane tradicije u nekoj porodici.

NAUČNI RAD

Od sačuvanih književnih spisa Emanuela Jankovića, među prvima je naučno djelo o kruženju vode u prostoru: Fizičeskoe sočinenije o isušeniju i razdeleniju vode u vozduh i izjasnenije razlivanija vode iz vozduha na zemlju . Ovaj sastav je štampan u Lajpcigu 1787. godine i nije sačuvan u c i jelosti, kao što to nisu ni neki drugi njegovi radovi, npr. Moralna filosofija i Načala mudrosti iz oblasti filozofije i logike. O sastavu o kruženju vode u prostoru, koje je klica razvoja prirodnih nauka u Srba, do sada je bilo oprečnih mišljenja. Neki od srpskih kritičara su u duhu ruralne pragmatičke filo z ofije davali ovakve izjave: Da su naši stariji većma se brinuli — kako će sastaviti valjan bukvar, neg što su pišući: kako se pretvara voda u vozduh... — daleko bi više Srba danas znalo čitati i pisati, neg što znaju. Isti ovaj sastav je pak, kad je objavljen, bio pohvaljen u njemačkom listu Algemane Literatur Zajtung, gdje je navedeno da je to samo jedan ogled iz veće piščeve Fizike: Sadržaj i forma rasprave tako odgovara smeru popularne nauke, da se šklovskoj akademiji, kamo je general Simeun Zorič pozvo Jankovića za profesora baš posle ove rasprave, a poglavito srpskom narodu, koji skoro i nema maternjim jezikom pisanih knjiga, sme čestitati na takvom učitelju. Zašto se Janković radije opredijelio za štamparski rad i tako izbjegao vjerovatno uspješnu naučnu karijeru, do danas nije poznato. Neki tvrde da je to učinio za dobrobit svoga narod a, da bi se štampala srpska knjiga od strane srpskog štampara, a ne kao dotad od stranca i tuđina Kurcbeka, i to u dalekom Beču. Fizičeskoje sočinjenije je bilo čuvano u fizičkom kabinetu Beogradskog univerziteta do prije II svjetskog rata, a poslije toga mu se gubi svaki trag.

DRAME EMANUELA JANKOVIĆA

Prvi među Srbima, Janković je krenuo da pravi tzv. posrbe, za srpsko govorno i kulturno područje adaptirane drame iz drugih književnosti. Naravno, prvo bi ih prevodio sa italijanskog ili njemačkog jezika na srpski, a potom bi radnju smještao u domaći milje — npr. Banat, i likovima davao srpska imena. Svoje motive zašto je to radio ovako je objašnjavao: Ja sam izabrao taj put iz uverenja, i bilo bi nisko sujetno kada bih ja, u mesto uzor-dela stranaca, podneo mojim sunarodnicima moje još nezrele radove. Prva njegova prevedena drama bila je Tergovci Karla Goldonija, koju je štampao u Lajpcigu 1787. godine. U predgovoru zanimljivo objašnjava svoje shvatanje moralnog i književnog značaja komedije i suprotstavlja ga narodnom shvatanju pozorišne komedije kao pukog ''blesavljenja i otimanja novca'': Najveća čast nacionalni moji i danas jošte misli da su komedije ne samo mladosti ni i starim ljudma škodne, i samo ih za nemecko izmišljenije drže, gdi su đavoli Švabe izmislili kako đedu varati novce ot ljudi. Nijedan koje sam u ovu čast nacionalni moji računao, nije imao priliku hasne komedije poznati, ne imajući nijednu u svom jeziku pisanu, a strani mu je napoznat. On hoće svoje sunarodnike iz njiova neznanja osloboditi i komedije dobre kod nji u bolji kredit metuti. Neka svaki pročita ovu knjigu do kraja, pa će videti da to nisu gola izmišljanja, no pravi život, stvarni događaji, slučaji i bitija koja se svaki dan međ ljudma nalaze.

Desetak godina poslije ovoga Emanuel objavljuje dramu Zao otac i nevaljao sin, ili Roditelji učite vašu decu poznavati , od njemačkog pisca Franca Starka. Godine 1793. u Vršcu je prvi put igrana ova predstava i to je, kako navodi istoričar srpske književnosti Jovan Skerlić — najranija zabilježena pozorišna predstava kod Srba, ako se izuzmu dotadašnji popularni đački igrokazi. Treća drama koju je Janković preveo je Blagodarni sin — seoska vesela igra u jednom djejstviju, stavljena na prosto serbski. Upravo ova drama je prvi slučaj posrbljivanja u našoj književnosti, i pošto se radnja odigrava u Banatu, dugo se vjerovalo da je to originalno Jankovićevo djelo.

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka    

JOVAN MUŠKATIROVIĆ U ISTORIJI SRPSKE KNJIŽEVNOSTI I KULTURE

Jovan Muškatirović je bio jedan od prvih univerzitetski obrazovanih Srba, prvi srpski advokat u Ugarskoj, aktivni polemičar i prvi sakupljač srpskih narodnih umotvorina koji je svoje djelo dao na štampu. Takođe, bio je jedan iz kruga posrednih Dositejevih učenika, koji su obilježili kraj 18. vijeka i početak 19. vijeka u istoriji srpske književnosti i kulture. Objavio je nekoliko djela polemičkog karaktera, bavio se istorijom srpskog naroda u Ugarskoj i postao Vukov preteča objavivši 1786. godine u Beču knjigu Pritče iliti po prostomu poslovice, timže sentencije iliti ričenija

Epoha kraja 18. i početka 19. vijeka u srpskoj književnosti obilježena je ličnošću Dositeja Obradovića i piscima koji su bili njegovi posredni ili neposredni učenici. Oni su dosljedno ispunjavali ono što bi im on sugerisao da bi trebalo uraditi na globalnom planu ''prosvjećivanja'' srpskog naroda — napisati neki poučni esej, prevesti neko djelo sa stranog jezika i slično. Dositej je naročito upućivao na to da se pisac koristi narodnim jezikom, mada u sopstvenim djelima to nikad nije uspio da postigne. Uprkos želji da i preko jezika bude što bliži narodu, on je izobilno koristio pojmove i termine iz crkvenoslovenskog tamo gdje narodni govor nije imao svojih riječi. Tako su i mnogi pisci iza njega proizvoljno miješali elemente narodnog i crkvenoslovenskog jezika, pa je od toga nastao jedan hibridni jezik poznat kao slavenosrpski jezik. Slavenosrpski jezik nije imao izgrađenu gramatiku niti utvrđen pravopis, nego su pisci pisali kako je ko umio i znao, odnosno — kako će ironično kasnije da primijeti Vuk — po pravilima babe Smiljane. Ovaj period u književnosti obilježen je i pojavom većeg broja naučnih radova iz različitih oblasti filologije, filozofije, istorije, geografije, fizike i prava. Njih su pisali Srbi iz Ugarske koji su osjetili potrebu u svom narodu za djelima tog tipa, i dosljedno krenuli putem ispunjavanja načela prosvjetiteljskog pravca. Među njima su bili Atanasije Stojković, Pavle Solarić, Gligorije Trlajić, Joakim Vujić, Luka Milovanov, Jovan Muškatirović i drugi. Jovan Muškatirović je bio jedan od prvih univerzitetski obrazovanih Srba, prvi srpski advokat u Ugarskoj, aktivni polemičar i prvi sakupljač srpskih narodnih umotvorina koji je svoje djelo dao na štampu.

ŽIVOT JOVANA MUŠKATIROVIĆA

Jovan Muškatirović rodio se 1743. godine u Senti, u porodici koja je ranije bila vojnička, na što ukazuje njegovo prezime — muškatirima su Srbi u Ugarskoj zvali redovne vojnike. Nakon što je završio srednju školu, počeo je da sluša prava na U niverzitetu u Pešti, a advokatsku zakletvu položio je 1884. godine i tako postao prvi Srbin advokat u Ugarskoj. Oženio se desetak godina ranije i u braku imao petoro djece, kojima će docnije da posvećuje knjige koje bude objavljivao. Bio je jedno vrijeme senator u peštanskoj opštini i predstavnik onog imućnijeg sloja srpskog naroda u Pešti, koji je aktivno učestvovao u javnom životu ugarske prestonice. O Muškatirevićevom dobrom snalaženju u advokatskom pozivu svjedoči nekoliko dokumenata iz tog doba, kao i stihovi ondašnjeg pjesnika Aleksija Vezilića: Dobrodetelj jest tebe svetu javila, /u mađarski konzilijum hvalno dovela... /Muškatirovič Jovan v pravah iskusen /mnogimi vjetri pognan ostal nevrežden. /Jako stjena vavilonska stoit nestrjasni /ne boitsja vjetra vsaka n dobrovjestni . Ostalo je zabilježeno i to da se on zalagao za prava Srba u Ugarskoj, i uopšte da je bio veliki rodoljub, a njegovo ime se često sreće i u ''prenumerantima'' ondašnjih srpskih knjiga. Jedno vrijeme je živio u Beču i tamo se družio, između ostalih, i sa Dositejem Obradovićem. Jovan Muškatirović je umro 14. jula 1809. godine u Pešti, gdje je i sahranjen kod saborne srpske pravoslavne crkve.

KNJIŽEVNO DJELO

Godine 1786. Muškatirović objavljuje u Beču svoju knjigu Kratkoje razmišljenije o prazdnici, koje se bavi pitanjem tadašnjeg pretjeranog svetkovanja praznika među srpskim življem. O knjizi je Dositej Obradović rekao: Mala, no prepolezna o praznikah knjižica gospodinom Jovanom Muškatirovičem, peštanskim senatorom, sostavljena i izdata, dostojna je vseopteg čtenija. Ovi učeni i za svoje usrdnjejše otečestvu i svoj naciji dobroželanije dostohvalni muž premudro u rečenoj knjižici dokazuje: šta su praznici, kako su postali, kako valja razumno da se praznuju, kakova šteta od njih proishodi kad se nerazumno u lenosti provode i zloupotrebljavaju.

Problem sa praznicima je bio taj što je bilo i suviše onih koje je narod praznovao ne radeći ništa, a s druge strane pravoslavni Srbi su bili primorani da praznuju rimokatoličke praznike i primjenjivale bi se kaznene mjere ukoliko tu svoju obavezu ne bi ispunjavali. Zato su neprestano izlazili carski zakoni koji su direktno uticali na srpski Sinod i polako je vršena restrikcija proslavljanja pravoslavnih praznika. Narod se bunio zato što su u tom kalendaru bili prvo ukinuti srpski svetitelji, jer tomu bi se i sami nerazumni človek mogao dosetiti kuda to ide. Buduči da i u reglamentu javno stoji da ot 8-g do 11 časov moramo sve rimokatoličke svece, okrom ona četiri velika praznovati. Drugo pak, čto su nekoliko svetaca srpskij ostavili meždu praznikami, ali nisu hoteli u kalendaru imenovati da su srpski, to je čisto javno, da bi naša deca malo po malo ne znala i da ne bi verovala da smo mi imali ot svoga roda i plemena svjate i bogougodne ljude kadgod. Međutim, problem je bio, s druge strane, i u tome što je zbog dugog življenja pod turskim ropstvom ponegdje u narodu ostalo uvr ij eženo da se svaki petak, ''turski svetac'', treba poštovati i tada ništa ne raditi. Naročito je to bilo rašireno među ženama, pa je Sabor morao srogo kažnjavati sve one koji su to činili. Muškatirović je u svojoj knjizi oštro osuđivao sve praznike paganskog ili muslimanskog porekla , kao što je i insistirao da se pravo svojstvo praznikov pozna, pozivajući se na protestantskog teologa Rudolfa Hospiniana. Kratkoje razmišljenije o prazdnici ne ide ka negiranju hrišćanskih praznika, naprotiv , kao moto rada je istaknuta rečenica: Nami koji vo Hrista voskresnago vjerujemo, neprestano i vječnoje praznovanije jeste. Ali, isto tako, ova Muškatirovićeva knjiga više je plod protestantske inspiracije nego pravoslavne hrišćanske, jer su izvori na koje se on poziva uglavnom ''luteranski''. Takva je i njegova knjižica Rasuždenija o postah vostočnija cerkve, gdje Muškatirović hoće da izvede na čistac šta je u pitanju postova svetootački utemeljeno, a šta je narodni običaj koji je naknadno unesen. Objavio je još jedna Kratkaja razmišljenija, ovaj put čisto privrednog karaktera — o sredstvima kako da se Ugarska snabdije dobrim i jeftinim mesom i ribom.

Muškatirović se bavio i istorijom Srba, doduše samo u sklopu svog advokatskog zanimanja, pa je napisao Čerte serbskog života u Ungari. Ovo djelo o životu Srba u Ugarskoj je možda bilo napisano kao istorijski uvod u advokatsku odbranu srpskih privilegija kod vlasti u Beču. Do danas je ostao sačuvan samo fragmenat Čerta, i to onaj koji je objavljen u Srpskom letopisu 1844. godine.

PRVI SAKUPLJAČ SRPSKIH NARODNIH UMOTVORINA

Kao uzgred, u toku svog radnog i slobodnog vremena Jovan Muškatirović je sakupljao poslovice, kako one knjiškog porijekla, tako i one srpske izvorne. S v remenom se umnožio broj sakupljene građe i, podstaknut Dositejem, on se odlučio da svoju zbirku poslovica objavi. Godine 1786. u Beču je izašla knjiga Pritče iliti po prostomu poslovice, timže sentencije iliti ričenija, jer poslovice, kako urednik izdanja kaže — na našem serbskom jeziku ešte niko nije sovokupio, a ešte manje njih na štampu izdao. Pritče sadrže veliki broj poslovica prevedenih sa raznih jezika — latinskog, njemačkog mađarskog, engleskog, a ponegdje i sa arapskog, rumunskog i francuskog. Priličan je broj izreka antičkih mudraca, kao i onih biblijskog porijekla, a ima dosta i srpskih narodnih izreka, što donosi najviše vrijednosti ovoj knjizi. Ovim Muškatirovićevim izdanjem se koristio i Vuk Karadžić kad je objavljivao svoje izdanje poslovica pedesetak godina kasnije, što izričito i navodi na jednom mjestu: Iz poslovica koje je pokojni Jovan Muškatirović skupio i izdao (...) uzeo sam one za koje sam slušao da se i po narodu govore, i za koje niko ne može reći da su sramotne. Ovo posljednje govori jer se u Muškatirevićevoj zbirci nalaze i neke poslovice lascivnog karaktera, kojima možda i nije mjesto u jednom djelu poučnog karaktera. Od izreka iz Pritča mnoge su i do danas poznate u narodu: Baba babi grebla lan, da joj zaman prođe dan, Koga su zmije ujedale, i guštera se boji, Ko traži veće, izgubi i ono iz vreće, Ko pre devojci, onoga je devojka, Dobar glas daleko ide, a zao jošt dalje itd.

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

MILOVAN VIDAKOVIĆ I SENTIMENTALIZAM U SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI

Na početku stvaranja originalnog srpskog romana stoje dva pisca — Atanasije Stojković i Milovan Vidaković, oba pisci stilske formacije sentimentalizma. U srpskoj književnosti sentimentalizma ima u svim književnim vrstama, javlja se još u Dositejevim djelima, ali je svoj najpotpuniji izraz dobio u romanima — kako onima koji su prevo đen i, tako i onima koji su bili pisani. Iako Stojkovićeva i Vidakovićeva djela pripadaju vremenski početku i prvim decenijama 19. vijeka, ona se svrstavaju u korpus srpske književnosti 18. vijeka, jer i po jeziku i po stilu i žanru njoj pripadaju

Srpska književnost poznog 18. i početka 19. vijeka mogla bi se nazvati slavenoserbskom, ako se uzme u obzir kriterijum jezika kojim se pisalo, a tada je to bio jedan literarni hibrid srpskog narodnog i crkvenoslovenskog jezika. Ako se pak uzme u obzir kriterijum stilske firmacije, onda se — po uzoru na ondašnje evropske pravce — u ovom periodu može govoriti o elementima klasicizma, predromantizma i sentimentalizma u srpskoj književnosti. U svakom slučaju, kao i do tada, i dalje su bila na snazi prosvjetiteljska načela, pa je pisanje bilo većma shvaćeno kao moralni, poučni i didaktički akt, a manje kao umjetnost samo po sebi. Sentimentalizam je kod savremenika imao karakterističan naziv — slatki stil — jer su ga obilježila upravo ''slatka'', sentimentalna osjećanja i lirski opisi u prozi. U motivima i temama javlja se često prikazivanje vrlinske ljubavi i kažnjavanje poroka, opisivanje porodičnog kruga i bračne vjernosti, naglašeno je uvođenje mnogih ženskih likova i obožavanje prirode. Formira se kult prirode i prirodnog i veliča se život na selu, po uzoru na francusku modu Žaka Rusoa, koji je rekao: Bog je stvorio selo, a čovjek grad. Sentimentalizma u srpskoj književnosti ima u svim književnim vrstama, javlja se još u Dositejevim djelima, ali je svoj najpotpuniji izraz dobio u romanima — kako onima koji su prevo đen i, tako i onima koji su bili pisani.

SENTIMENTALIZAM U SRPSKOM ROMANU

Prvi roman iz evropske književnosti preveden kod Srba bio je Velizar francuskog prosvjetiteljskog pisca Marmontela, a prevod je načinio Pavle Julinac 1776. godine. Potom na prelazu 18. u 19. vijek slijedi pojava niza romana koji su se prevodili sa engleskog, ruskog, francuskog i njemačkog jezika. Među njima su bili Robinzon Kruso Danijela Defoa, Lesažov Žil Blas, Volterov Zdvig, Geteov Verter, Fenelonov Telemah itd. Nastali na tragu racionalističkog prosvjetiteljstva i sentimentalizma, oni su bitno uticali na srpsku književnost, koja do tada nije znala za žanr romana. A na početku stvaranja originalnog srpskog romana stoje dva pisca — Atanasije Stojković i Milovan Vidaković.

Atanasije Stojković studirao je fiziku i matematiku, a postao je doktor filo z ofije i profesor ruskog Univerziteta u Harkovu. Napisao je udžbenik Fisiku u tri toma, koja je izdanak rane naučne literature u Srba, još uvijek nesputane uzama ''naučnosti'' i sa mnoštvom primjera iz svakodnevnog života. Fisika obiluje poetskim opisima prirode i nadahnutim vizijama kosmosa, istovremeno je i doživljaj prirode i egzaktno proučavanje prirode. Atanasije Stojković je tvorac i prvog romana u srpskoj književnosti — Aristid i Natalija — koji je inspirisan evropskom sentimentalističkom romanesknom tradicijom. Prvi koji je pisao romane iza Stojakovića bio je Milovan Vidaković, znatno produktivniji u ovom poslu od njega. Vidaković je više slijedio sentimentalizam Dositejevog tipa, i kad je Vuk Karadžić u svojoj kritici rekao za Dositeja da je ludovao, on nije mogao da se načudi: (on) G. Dositeja, blaženu onu dušu... ludom naziva! Iako Stojkovićeva i Vidakovićeva djela pripadaju vremenski početku i prvim decenijama 19. vijeka, ona se svrstavaju u korpus srpske književnosti 18. vijeka, jer i po jeziku i po stilu i žanru njoj pripadaju.

ŽIVOT I DJELO MILOVANA VIDAKOVIĆA

Milovan Vidaković je rođen u Šumadiji u drugoj polovini 18. vijeka, ali je još kao dijete prebjegao u Ugarsku u egzodusu zbog turskog nasilja, prvo u Kosmaj, onda u Irig. Školovao se, mada podrobnijih podataka o njegovom obrazovanju nema, a poslije postao privatni vaspitač i učitelj, potom i profesor Novosadske gimnazije. O njegovom obrazovanju nisu baš pohvalno pisali savremenici. Sterija je za njega rekao: Vidaković nije imao nauke mnogostručne. Slabo poznavajući stranu literaturu, nije se mogao izobraziti stalno i istinito(...); jošt jednu i najveću pogrešku imao je Vidaković, što nije hteo s duhom vremena postupati, a spisatelj koji ovo (...) prezire (...) mora da ostane kao usamljeni, svakog saobraštaja lišeni ostrov. Ako i nije bio dovoljno obrazovan i upućen u ondašnje književne tokove, on je imao veliku ljubav ka svom učiteljskom i profesorskom zanimanju i ka pripov i jedanju. Od malih nogu je bio zaljubljen u priču i pričanje, kako veli u svojoj autobiografiji: Mali sam istina jošt bio, no imao sam vesma žive idee, živa voobraženija. Sve što bi zanimljivo čuo prepričavao bi drugoj djeci — pak se nisu po tom drugi mene dovoljno naslušati mogli kad bi im ja ovo ono kao iz knjige pripovedao . Poslije će ta sklonost ka pripov i jedanju da sazre u svijest o značaju predavača i učitelja u životu čovjeka, pa će u tom pravcu Vidaković i da oblikuje mnoge likove u svojim romanima. Neki od njih će govoriti kako djeci učitelj treba kašto črez lepe i blagonravne pripovetke, koje mladež rado sluša, volju i vkus k nauki otvarati (...) Sve staranje njihovo (= učitelja) o tom treba da bude kako ćedu poučenija, koje iz Svetog pisma koje iz drugi moralni knjiga, počerpavati, sočinjavati i sebe u tome upražnjavati. Ljubav k pripov i jedanju je načinila Vidakovića jednim od prvih srpskih romanopisaca, čiji je talenat um n ogome bio osporavan, ali koji je ipak ostao pionir u tom svom pozivu. Zalagao se za utilitarnu književnost, koja bi u duhu prosvjetiteljstva i sentimentalizma im ala nositi sobom neku naglašenu moralnu pouku. Moja su sočinenija više moralne i zabavitelne povesti neže li romani , napisao je u jednom od predgovora svojih romana, kao i to da roman nam predstavlja primere i dobrodeteli i poroka; predstavlenije ubo dobrodeteli vozbuždava serca naša na sve što je dobro i čestno (...); a predstavelnije poroka (...) otvraščava nam serce ot svaka nevaljalstva.

ROMANI MILOVANA VIDAKOVIĆA

Ukupno je sedam romana napisao Vidaković: Usamljeni junoša, Velimir i Bosiljka, Ljubomir u Jelisijumu u tri dijela, Kasija carica, Siloan i Milena, Ljubezna scena na veselom dvoru Ive Zagorice i Selim i Merima. Likovi su mu uglavnom tipski, a fabulu je često pozajmljivao od uzora iz ranije svjetske književnosti, naročito avanturističke, i smještao ih u srpski milje. Često je to bio period srednjeg vijeka, didaktički i idealistički obrađen, sa primjesama komičnog u likovima nosiocima radnje. Vuk Karadžić, koji će postati veliki Vidakovićev protivnik zbog jezika i sadržaja njegovih romana, u početku ga je hvalio. U predgovoru svoje prve Pjesnarice 1814. godine Vuk kaže: Gospodin Milovan Vidaković zaslužuje osobitu blagodarnost od svojega roda, ne samo zato što on svojim knjigama rod svoj prosvještava i vkus mu otvora nego osobito zato što imena slaveno-serpska u svojim knjigama upotrebljava, i ona m j esta napominje črez koja bi se mi opomenuti mogli da smo i mi nekad nešto bili. Ljubomir u Jelisujumu je najobimnije Vidakovićevo djelo, koje je napisao u svojim poznim godinama. U srednjem vijeku, u doba cara Dušana odvija se ova povest, koju je — kako u predgovoru kaže — našao u nekom drevnom rukopisu u manastiru Ravanici.

O pisanju svojih romana Vidaković je govorio da je naporno i mnogo teže negoli što je jednom pjesniku ispjevati pjesmu. Roman je ''beskrajno polje'' kojim treba ići mjesecima i na nj svoje misli sijati, a čuvati ih od rasijavanja po svakodnevnim stvarima itd. Njegovi mjestimični fragmenti autopoetike, na koje se nailazi uglavnom u predgovorima romana, dragocjena su svjedočanstva razvoja misli o književnosti kod Srba i početak jednog njenog dubljeg promišljanja i osmišljavanja u 19. vijeku.

               

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

PJESNICI KLASICIZMA U SRPSKOJ POEZIJI

Klasicizam, kao pravac u evropskoj književnosti, u srpskoj književnosti javlja se krajem 18. i u prvim decenijama 19. vijeka. Pojava klasicizma u književnim djelima kod Srba vezuje se za ime i pjesničku djelatnost Lukijana Mušickog, arhimandrita šišatovačkog i jednog od najobrazovanijih ljudi svoga vremena, velikog prijatelja, ali i oponenta Vuka Karadžića. Drugi veliki pjesnik ovog pravca je Aleksije Vezilić, koji je prvi krenuo da upotrebljava klasicističke pjesničke obrasce i objavio prvu štampanu zbirku poezije u istoriji srpske književnosti

Klasicizam je pravac u književnosti koji je nastao u 17. vijeku u Francuskoj, odakle se kasnije raširio u ostale evropske zemlje i bio aktuelan sve do sredine 19. vijeka. Karakterističan je bio po oživljavanju antičkih književnih formi, mitološke tradicije i uzora iz antičkih retorika i poetika, naročito Aristotelove i Horacijeve. Postojalo je nekoliko pravila poetike klasicizma, od kojih je vrlo bitno pravilo da je u umjetnosti korisnost neodvojiva od ljepote i da djelo nije lijepo ako nije moralno i poučno; potom su tu i strogi propisi za pisanje, koji podrazumijevaju poštovanje unaprijed zadatih formi poezije, proze i drame i zabranjuju miješanje elemenata ova tri književna roda. Od žanrova su najpopularniji bili tragedija, epopeja i komedija, kao i pjesnički žanrovi elegija, oda, poslanica i idila. Klasicizam u srpskoj književnosti javlja se krajem 18. i u prvim decenijama 19. vijeka, i to među intelektualcima koji su bili školovani u Austriji i Njemačkoj, i poslije studija ostali upućeni prema kulturi ovih zemalja. Pojava klasicizma u književnim djelima kod Srba vezuje za ime i pjesničku djelatnost Lukijana Mušickog, poznatog i izuzetno obrazovanog arhimandrita fruškogorskog manastira Šišatovac, a tu je i Aleksije Vezilić, koji je prvi krenuo da upotrebljava klasicističke pjesničke obrasce. Često se pojava ovog književnog pravca kod Srba naziva i pseudoklasicizmom, jer se izumrla antička kultura nije toliko favorizovala koliko su uzimani samo njeni književni obrasci i veliča n i pojedini stari pisci i filozofi. Na ovim osnovama nastao je prvi srpski udžbenik retorike, Mrazovićevo Rukovodstvo k krasnorečiju iz 1821. godine, iz kojeg će dugo vremena da se predaje retorika i poetika u školama. U K ragujevačkoj gimnaziji početkom 19. vijeka se po ovom udžbeniku predavala poetika. Učenici su tobože bili putnici koji su se obreli u podnožju četiri visoke gore: Parnasa, koji je predstavljao lirsku poeziji, Pieriona — epska poezija, Elikona — didaktička poezija, i Pinda — dramska poezija. Da bi se popeli na njih, treba da sa sebe speru sve što je loše i ''zemaljsko'' — zlobu, nevaljalstvo, pakost, ljenost i trulež, i da zadobiju vrednoću, ljubav, slogu, djevstvenost i cjelomudrenost.

ALEKSIJE VEZLIĆ

Jedan od prvih pjesnika srpskog klasicizma Aleksije Vezilić rođen je 1753. godine u Keru. Školovao se u Novom Sadu, u Pešti i Budimu, a poslije radio kao učitelj u Karlovcima i kao upravnik pravoslavnih rumunskih škola u velikovardarskom distriktu. Učio je djecu njemačkom i latinskom jeziku i osnovama pravoslavne vjere, boreći se protiv tamošnjeg jakog rimokatoličkog prozelitizma. Bavio se i književnim radom. Prva njegova knjiga Kratkoje sočinjenije o privatnih i publičnih delah napisana je uporedno na njemačkom i crkvenoslovenskom jeziku i sadrži obrasce za pisanje javnih akata, ugovora, priznanica, računa i sličnoga. Uz ovo djelo objavljeno je i jedanaest kratkih poučnih priča i tri ode: caru Josifu II, bačkom episkopu Josifu Šakabenti i Čistoj sovesti , za koju kaže — Oružje krepko, pravuju radost, /čelovjeku dajet čistaja sovjest. /Vozljubim dostojno sovjest neskvernu, /misl nezlobnu. Aleksije Vezilić je tvorac i prve štampane zbirke stihova u srpskoj književnosti, objavljen e pod nazivom Kratkoje napisnije o spokojnoj žizni. Knjiga se sastoji iz dva dijela — u prvom dijelu su pjesme, a u drugom se sa kitnjastim pohvalama navode svi važniji Srbi tog vremena za koje je pisac znao: arhimandriti, oficiri, književnici i drugi, i na kraju su opisani srpski manastiri u Sremu, Slavoniji i Banatu. Pjesme su poučnog i moralnog karaktera, pa je u tom smislu upečatljiva jedanaesta glava O čarodestvej, gdje Vezilić ustaje protiv praznovjerica paganskog porijekla u narodu i moli Boga da one ustupe pjesto nauci i sveučilištima: Prizri na nas Gospodi s nebesnija visoti! /Stado prostodušnoje narod serbski prosveti /učilišta vozdvigni dolgoželajemaja, /naukama odoždi i vsja mjesta serbskaja, /da potekut potoci, žažduščiji napijut sja, /kog naroda slavnago da nauka slavit sja, /togda sujeverije pred toboju merzostno /iz stada izbranago istrebit sja konečno.

Pred svoju smrt, 1790. godine Aleksije Vezilić odlazi u manastir Rakovac, vjerovatno tamo prima monaški postrig, potom postaje i rakovački arhimandrit. Umro je 1792. godine u Novom Sadu.

LUKIJAN MUŠICKI

Lukijan Mušicki je bio jedan od najobrazovanijih Srba sa početka 19. vijeka. Studirao je na Peštanskom univerzitetu, gdje se upoznao sa antičkim književnim nasljeđem i klasicističkom književnošću i savladao jezike: njemački, mađarski, grčki, latinski i ruski. Čitao je još na engleskom i njemačkom jeziku, a učio je i arapski. Sa dvadest pet godina se zamonašio, a deceniju nakon toga, 1812. godine, postao je arhimandrit fruškogorskog manastira Šišatovac. Njegov književni rad je najintenzivniji upravo u godinama koje će uslijediti i uglavnom je poetske provenijencije. Uzor u poeziji mu je bio stari pjesnik Horacije, čiji je alkejsku strofu prihvatio i dosljedno presadio u srpski jezik i čije je citate stavljao na početke mnogih svojih pjesama. Na Lukijanov rad neki savremenici nisu gledali blagonaklono, a naročito poznati karlovački mitropolit Stratimirović. Kad mu je Mušicki poslao neke svoje stihove, mitropolit je samo rekao: Izvolite nas, molim, ot takovih poetičeskih uma vašego proizvodov poščaditi. Mišljenje Stratimitrovićevo o Lukijanovom prevodu Psalama bilo je takođe ironično: Vi za upražnjenije poetičeskago vašego talenta, ašče vam tako potreba jes, inuju sebje materiju, a ne psalmi sniskati možete. Osnovni pjesnički žanr Mušickog bile su svečane ode, koje je pjevao u slavu svojih slavnih savremenika ili povodom značajnih događaja u srpskom nacionalnom životu. Tako je odajući hvalu Vuku Karadžiću veličao i slavu prvog srpskog ustanka: Istreb'te mest'ju žestoke dahije /iz zemlje vaše, s njima i njiove /pod skvernom platom krvožedne /samomu Stambolu strašne orte (...) Vam krestozračne vejaće horgve /na gordim stenam, zidanim pradedi. /U prethodnicam Serbijade /uz gusle pevaće s' ime vaše (...) Ti vide, Vuče, međ njima hrabrstvene /Tam' Obiliće, ovde Kosančiće /I Topličane, starog Juga /sinove, — mačeve ognjesevne.

Mušicki je Vuka i lično poznavao i bio njegov dugogodišnji prijatelj i zaštitnik. U velikoj Vukovoj reformi srpskog jezika i pravopisa i on je uzeo udjela, ali na sebi svojstven način. Lukijan Mušicki je umro u Šišatovcu 1837. godine.

VUK I MUŠICKI

Vuk Karadžić i Lukijan Mušicki upoznali su se 1804. godine u Sremskim Karlovcima, gdje je Vuk došao iz Srbije sa željom da nešto nauči u tamošnjim školama. Jedan od profesora mu je bio Mušicki, o kome je pisao 1814. godine: Prije osam godina ja sam čuo u Karlovcima Sremskim (...) gdi zahtijevaše gospodin, sadašnji arhimandrit Lukijan Mušicki, da mu napišemo ako koji zna, prosti' pjesana serpski'. Ja sam, istina, onda imao u pameti različnoga roda pjesana, pet puta više a deset jasnije nego sad; ali mu nijesam smio ni jedne napisati i dati, jerbo sam cjelo mislio da se on črez to podsmijeva nama kao momčadma koja su po šumi kod svinja, kod koza i kod ovaca odrasla. Poslije desetak godina ponovo su se sreli, Vuk je tada već bio objavio svoju Pjesnaricu i od tada kreće njihovo češće druženje i intenzivna prepiska. Karadžić je molio Mušickog da se bavi književnim radom što više i da postavlja novi temelj srpskoj književnosti, a kad bi bio razočaran njegovom malom produktivnošću, pisao bi: I zato vam kao prijatelj opet kažem da je (za onoga koji vas poznaje upravo) slaba nadežda da ćete vi ikad kakvu knjigu napisati i izdati! Koliko ima godina kako vi radite ''od jutra do mraka'', pa kamo, šta ste uradili i svršili? Vi sve pravite planove za napredak, a ništa ne svršujete. S druge strane, Mušicki je Vuku zamjerao na njegovoj radikalnoj reformi srpskog jezika. Kao čovjek iz Crkve, on se služio i crkvenoslovenskim i narodnim jezikom i bio je protiv Vukovog zalaganja da se potpuno ukinu sve tekovine starog srpskog jezika: Treba u svačemu sledstije i kraj smotriti. Mlogo je reforme ujedanput! — govorio je. Ova razmimoilaženja će umnogome doprinijeti da prijateljstvo Vuka i Mušickog splasne, iako nikada potpuno, sve do kraja života.

               

Srpska književnost 18. i 19. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

PJESNICI NA ZALASKU SRPSKE KNJIŽEVNOSTI 18. VIJEKA

Nekoliko pjesnika je svojim radom zapečatilo epohu srpske književnosti 18. vijeka, od kojih su mnogi vremenski pripadali 19. vijeku. U njihovom pjesništvu su vidni različiti uticaji, mahom iz evropskih književnosti, a manje iz srpske narodne poezije. Neki od njih su se sakupljali oko Matice srpske, najstarije srpske kulturne institucije koju su osnovali srpski imućni trgovci sa namjerom da pomognu časopis Letopis Matice srpske. To su uglavnom bili pjesnici pseudoklasicizma, pravca koji je ostavio traga i u djelu prve srpske spisateljice Eustahije Arsić.

Po svom obimu srpska književnost 18. vijeka obuhvata znatno veći period od onog koji je vremenski određuje. Naime, mnogi pjesnici prve polovine 19. vijeka takođe pripadaju ovoj epohi, i to po jezičkim i stilskim karakteristikama u svojim djelima. Oni su ostali po strani od ustaničke književnosti i tzv. romantizma, koji je u književnosti nastupio poslije Prvog i Drugog srpskog ustanka, i zadržali su neke starije uzore. To su uglavnom bili ljudi školovani u ugarskim i njemačkim gimnazijama i na evropskim univerzitetima, ljudi koji su većinu svog života proveli u Ugarskoj, Njemačkoj ili negdje drugo van svoje matice Srbije. Ustanički događaji u domovini nisu se pretjerano odrazili na njihov rad, ali jesu zato tadašnja kretanja u evropskim književnostima. Pošto je nemoguće izvući jednu zajedničku nit koja bi sve ove pjesnike povezala u jednu cjelinu, govori se onda o pjesništvu pse u doklasicizma, poznog sentimentalizma, italijanskom postpetrarkizmu, školi objektivne lirike, a javljaju se i pjesnici koju svoju inspiraciju crpe iz narodne književnosti.

ŠKOLA OBJEKTIVNE LIRIKE I PSEUDOKLASICIZAM

U srpskom pjesništvu školom objektivne lirike naziva se pravac koj i su obrazovali nekoliko pjesnika, mladih ljudi školovanih na univerzitetima u Pešti i Beču. Među njima su bili Jovan Hadžić, Jovan Sterija Popović, Jovan Subotić, Đorđe Maletić, Nikanor Grujić i Vasa Živković. Oni su se sakupljali oko Matice srpske, najstarije srpske kulturne institucije koju su osnovali srpski imućni trgovci sa namjerom da pomognu časopis Letopis Matice s rpske . U aktu o osnivanju Matice potpisuj u se sedmorica srpskih rodoljuba i, između ostalog, kažu: Povod k zavedaniju ovog društva jest jedino ljubav i revnost k obštem blagu, a namjerenije jest rasprostranenije književstva i prosveštenija naroda serbskog, to jest da se knjige serbske rukopisne na svet izdaju i rasprostranjavaju i to sad i odsad bez prestanka i za svagda. Jedini intelektualac među Matičinim osnivačima bio je dr Jovan Hadžić, pravnik iz Pešte i pjesnik tzv. pseudoklasicizma. Zajedno sa ostalim pjesnicima škole objektivne lirike on je bio nasljednik antičkih pjesničkih formi u književnosti i dobar poznavalac latinskog jezika i literature. Tada, veli Jakov Ignjatović, izučen mlad Srbin voleo je latinati, nego svojim maternjim jezikom govoriti. Počeše se nadmetati ko bolje govori i piše latinski. Veća je bila dika lepo i čisto latinski govoriti nego srbski... Osim forme stiha, iz rimske književnosti bila su preuzimana mitološka bića i predstave, što je bilo potpuno strano tradiciji srpske kulture. Zato su nove teme i motivi izgledali pomalo izvještačeno i pomodno u srpskom jeziku, što su i savremenici osjećali: U to doba, dodaje Ignjatović, srpski pesnici su u rimskim okovima svome narodu pevali. Kad je čovek te srbske ode čitao, na prvi pogled toliki muza i boginja, koje mu se smešile, mislio bi da se u Kampaniji ili barem u salustanskim baščama nalazi. Da bi što više stih učinili neobičnim i bliskim latinskom uzoru, pjesnici su često mijenjali prirodan sintaksički red riječi do te mjere da je ponekad smisao bio potpuno nerazumljiv. Recimo, stih jednog od njih: Muze su darovi, /lepom u razvitku bezbedni, kad se prebaci u običnu sintaksu glasi: Darovi muza su bezbedni u lepom razvitku, mada i tada značenje nije sasvim jasno. Svi pjesnici pseudoklasicizma su još u gimnaziji učili kako da pišu poeziju po ugledu na latinsku i zbog toga su još kao đaci bili nazivani poetama. To je doprinijelo kliširanom obliku njihovih potonjih radova, pa su svi ličili jedan na drugoga. Takođe, svim pjesnicima pseudoklasicizma uzor je bio iguman manastira Šišatovac Lukijan Mušicki, koga su podražavali i često odama proslavljali. Kad je Mušicki umro 1837, Jovan Subotić mu je ispjevao čitavu himnu: Sveti čiste mu ruke amanetu, /o liro tužna! Uzdahni najdubljim/ žalosti tamne glasom, koji si se /dala za nežnim Maronom žici /Sabina, kakav pod crnim pečali /florom sirotim pristoj žicama. /Uzdahni! gromka celog roda/ sledovati tebi će zapevka.

IDEJE I SUDBINA PSEUDOKLASICISTA

Jovan Hadžić je jasno bio postavio ideju svog književnog rada, koja je glasila da srpska književnost treba da se razvija isključivo prema klasičnim uzorima. Vjerovao je u jednu evropsku književnost, koja bi trebalo da ponikne na antičkim temeljima i kojoj bi trebalo da se prilagode sve pojedinačne nacionalne književnosti. Krajnja bi nerazbritost, veli on, bila kazati da mi pored takove narodne poezije ne trebamo ni pripoznatom drevnom veštinom da se zanimamo, niti da tu usvojavamo i na naše polje presađujemo. Jovan Subotić je još i uvodio drevne antičke mitološke likove u srpsku poeziju; kod njega se pominju Zevs, Aurora, Cerera, Dijana, Venera i drugi. Čak i kad je pjevao o Kosovskom boju, on se služio istim likovima, pa je svoju kosovsku elegiju počeo stihovima: Sin Lalone već posljednji pogled, /u kom plamti silne ljubve žar, /pun teženja vatrenoga baci/ na ljubljeni Ahemenke grob. Subotić je pisac i jedne zanimljive pjesme Embrionu , koja je našla svoje mjesto u Antologiji srpskog pesništva Miodraga Pavlovića. Pjesma je neobične tematike za ono doba, jer je posvećena upravo embrionu novog čovjeka koji dolazi u ovaj svijet. Pita se pjesnik otkud embrion u ovom svijetu i ko ga je poslao, da li on vidi sam sebe i: Mora l to biti, da se čovek rodi /ovde, i vreme svoje da probavi? /Ima l put zemlja, koji kroz grob vodi? /Može l se preko, da s' ovde ne javi? /Il' je baš nužan život od sto leta, /da se otvore vrata drugog sveta.

Pjesnicima pseudoklasicizma s vremenom je postalo jasno da se savremena osjećanja i događaji ne mogu neprestano tumačiti dalekim i tuđim mitološkim predstavama i arhaičnim pričama o grčkim bogovima i velikim junacima. Mnogi od njih su se tako priključili opštem talasu i počeli da pjevaju pod uticajem kulta srpske narodne poezije. Srbski spisatelji, veli Jakov Ignjatović, crpeći jednako iz istog izvora, isti su iscrpeti morali, i tako morao se već jedanput i Horac sa svojim latinskim kolegama izglodati. One ideje, ona čuvstva koja se u ovim spisateljima nalaze za kratko vreme pokupljena su, bačena u srpski narod, koji ih je, u nedostatku sebi srodnijeg, iz nužde primao; no iste ideje ne mogu se navek povtoravati, pa se zato i podražavatelji tih latinskih spisatelja morali iscrpeti. Osnov je bio uzan i tuđ, pa se nije ni mogao održati.

EUSTAHIJA ARSIĆ, PRVA SRPSKA SPISATELJICA

Prva poznata srpska pjesnikinja bila je monahinja Jefimija, sa početka 15. vijeka, a prva spisateljica je Eustahija Arsić, Srpkinja i ugarska plemkinja koja je živjela na početku 19. vijeka. Pojavljuje se u plejadi pjesnika klasicizma i pseudoklasicizma, a piše i prozu koja je po svojoj ideji vodilji bliska shvatanjima Dositeja Obradovića. Prvu knjigu pod nazivom Sovet maternij predragoj junosti serbskoj i valahijskoj objavila je 1814. godine u Budimskoj univerzitetskoj štampariji. Direktno se u ovom djelu poučnog karaktera poziva na Dositeja, a vidni su uticaji i tadašnjih prvih srpskih naučnika, naročito pisca Fisike Atanasija Stojkovića. Pa tako Eustahija, pišući o kiši, veli: Dožd od isparenija mora bivaet, koe vozduh vlečet k sebe, i egda umnožitsja mgla, to dožd nizu padaet na zemlju... No dalje ne derzajet moja filosofija, govorila je kada bi se dotakla tema koje prevazilaze njene mogućnosti. U Sovetima se nalazi i nekoliko pjesama koje su pisane čistijim narodnim jezikom negoli proza, i to čas u pseudoklasičnom obrascu čas u narodnoj metrici. Druga knjiga Eustahije Arsić je mnogo veća od prve, komplikovanog i nejasnog je naslova — Poleznaja razmišlenju o četireh godišnih, vremeneh, s osobennim pribavlenijem o trudoljubin čeloveka, i otudu prishodešćej vseobšćej polze. U prvoj glavi proslavlja cara Franca I kao ''osloboditelja Evrope'', a potom piše o ''četiri razdoblja'' u čovjekovom životu. Pravi stalne digresije na različite teme, čak se povremeno prisjeća svoje mladosti provedene u Irigu. Posljednja knjiga Arsićeve bila je Moralna poučenija, koju je napisala potkraj svoga života i koja nije imala veći odjek među čitalačkom publikom.

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka

Anja Jeftić — Srpska književnost 18. veka   

POČECI SRPSKE DRAME I JOVAN STERIJA POPOVIĆ

Odredbom knjaza Miloša 1834. godine u Srbiji je osnovan Knjažesko-serbski teatar, koji je bio prvo srpsko stalno pozorište. Na njegovom čelu je bio Joakim Vujić, koji se često naziva i ocem srpskog pozorišta. U to vrijeme dolazi i do stvaranja originalne srpske drame, a najviše zasluga u tom domenu pripada Jovanu Steriji Popoviću. On se cijelog života bavio literarnim radom, a najplodniji segment Sterijinog rada je drama, ali nije zanemarljiv ni kvalitet njegove poezije

Pozorišna djelatnost u 18. vijeku bila je skromnog zahvata, svodila se uglavnom na đačke predstave povodom nekih svečanosti u školi, a u nekim mjestima su bili živi i ostaci srednjovjekovnog uličnog teatra. Školske predstave su pretežno bile religioznog sadržaja, reditelji su bili nastavnici i profesori, a izvođači učenici. Sedamdesetih godina 18. vijeka škole su postale državne, pa je i pozorište dobilo svjetovni karakter. Postoje pisana svjedočanstva iz tog doba o predstavama na kraju školske godine izvođenim u Temišvaru, Vršcu, Zrenjaninu, Pešti i Segedinu. Scenski tekstovi su bili raznorodni, među njima je bilo komedija, istorijskih i sakralnih drama, a posebnu skupinu činila su razglagolstvija — đački razgovori na različite teme iz školskog života.

JOAKIM VUJIĆ, OTAC SRPSKOG TEATRA

Početak prave istorije srpskog pozorišta vezuje se za ime Joakima Vujića, pisca različitih žanrova tzv. slavenoserbske književnosti i nosioca počasne titule oca srpskog teatra. Drame je Vujić počeo prevoditi sa njemačkog i mađarskog jezika u svojim kasnim tridesetim godinama, nakon četvorogodišnjeg boravka u Italiji, gdje je posjećivao pozorišta i italijansku operu. Za svog života preveo je i preradio oko 27 pozorišnih komada, a od svih najpopularnije su bile posrbe — strane drame adaptirane u domaćem duhu. Radnja je bila smještena u srpsku sredinu, likovi su nosili srpska imena i često je osnovnoj priči dodavana i neka lokalna tematika. Prva takva izvedena posrba bila je Kreštalica, njemačkog dramskog pisca Kocebua, a odigrana je 1813. godine u Mađarskom pozorištu, sa amaterskim pozorištem sastavljenim od učenika Peštanske gimnazije. Predstava je naišla na oduševljenje među srpskom publikom i tim povodom Novine serbske u Beču su pisale: O da bi igra ova preteča i predskazanije bilo da će se vkus Serbalja razviti i čuvstvovanije milog našeg roda oblagoroditi! Nakon Kreštalice uslijedio je niz drugih predstava koje je Vujić izvodio sa različitim amaterskim družinama širom Ugarske. Odredbom knjaza Miloša 1834. godine u Srbiji je osnovan Knjažesko-serbski teatar, koji je bio prvo srpsko stalno pozorište. Joakimu Vujiću zbog svega ovoga pripada počasno mjesto u istoriji srpskog pozorišta, dok je njegov dramski rad u istoriji srpske drame prilično nisko ocijenjen.

ŽIVOT I DJELO JOVANA STERIJE POPOVIĆA

Poslije Joakima Vujića i njegovih posrba u trećoj deceniji 19. vijeka dolazi do stvaranja originalne srpske drame, a najviše zasluga u tom domenu pripada Jovanu Steriji Popoviću. On je rođen u Vršcu 1806. godine od oca Grka i majke Srpkinje. Završio je gimnaziju i pravni fakultet, a nakon završetk a studija radio je u Vršcu kao profesor latinskog jezika, potom i kao advokat. U periodu 1840—1848. godine boravi u Srbiji i predaje prirodno pravo, a potom dobija mjesto načelnika Ministarstva prosvjete. Između ostalih inicijatora i njegova je inicijativa bila za osnivanje Srpske akademije nauka i umjetnosti, koja se u početku zvala Društvo srpske slovesnosti, kao i za osnivanje Narodnog muzeja. Cijelog života bavio se literarnim radom, ostvarujući se u sva tri književna roda — lirici, epici i drami, ali ne podjednako uspješno u svakom od njih. Takođe, bavio se i kritičkim, filološkim i polemičkim radom. Sterijino književno djelo stoji pomalo na razmeđi različitih epoha srpske književnosti — koje se po vremenskoj odrednici vezuju za 18. i 19. vijek — i predstavlja hibrid mnogih stilskih pravaca i tendencija: klasicizma, predromantizma, sentimentalizma i realizma. Najplodniji segment njegovog rada je drama, ali nije zanemarljiv ni kvalitet Sterijine poezije, koju je pisao u dva perioda — na početku svog stvaranja i u posljednjim godinama pred smrt.

Iako je bio savremenik Branka Radičevića, pjesnika narodnog jezika i sljedbenika Vuka Karadžića, Sterija je većma bio vjeran ranijoj pjesničkoj tradiciji. Podržavao je ideje Vuka Karadžića isprva, dok je pred kraj života postao protivnik njegove reforme jezika i zato je posljednju svoju knjigu pjesama Davorje štampao starom, crkvenoslovenskom ćirilicom. Sterija je bio vjeran ranijoj klasicističkoj tradiciji, utemeljenoj na antičkoj književnosti, pa tako na jednom mjestu veli: Divni heksametru, diko Omirova, rimska čelenko! /Dirnuo sam ti u čast, ali se ljuto kajem, /sad ti klanjam se do zemlje, priznajem ti divnu krasotu, i pred svetom, evo, skidam ti kapu. S druge strane, teme u poeziji su mu bile često egzistencijalnog karaktera, gdje je sa dosta žala, rezignacije i tuge pjevao o životu, njegovoj promjenjivosti i prolaznosti i ljudskoj taštini: Sve na zemlji što je, meni podleže skoroj. /Dalje, duše, dalje, gle kako Dunav struji ogromno, /kupeć' kapljice tam' u more sinje nosi. /Kao bogatca život čas tiho, čas speši burovno, /da veličinu svoju večiti zaspe u grob. Slični su i stihovi: Tako često sreća uzmućuje čoveku život, /udari česti sudbe treskaju burno njega; /dok najedamput sunce mu zasine, razgali se nebo, /iščezne beda i strah, nadežda svane opet. Jovan Sterija Popović se 1848. godine vratio iz Srbije u Vršac, pomalo razočaran u tadašnje društvo i postao je duboko ciničan u svojim radovima. Takvog raspoloženja su i stihovi njegove posljednje pjesme Mojim pesmama, koja se završava riječima: Podizati rada cenu /jedan spomen nek' nas prati, /pak i taj će tokom sprati /povremena nagla reka. Umro je 1856. godine u Vršcu.

STERIJINE DRAME

U početku svog književnog rada Sterija je pisao istorijske tragedije — žalosna pozorja  kako ih je sam nazivao, među kojima su poznatije Smrt Stefana Dečanskog, Vladislav i Lahan. Bile su popularne u svoje vrijeme zbog srednjevjekovne tematike i rodoljubivog naboja, ali je ipak najbolju dramsku umješnost Sterija pokazao u svoj im komedijama, tzv. veselim pozorjima. Prihvatajući poetiku Aristotela, Horacija i Boaloa, gradio je dramu na osnovu tri jedinstva — mjesta, vremena i radnje, a u svaku komediju unosio je i po neku tragičnu crtu, da bi na kraju svaka od njih imala nesrećan kraj. Njegov rad na komediji može se podijeliti na tri perioda. U prvom periodu iz tridesetih godina 19. vijeka on piše Lažu i paralažu, Pokondirenu tikvu i Kir Janju ili Tvrdicu. Ovo su prve prave drame u Srba, aktuelne i do danas i nebrojeno mnogo puta izvođene. U pitanju su komedije karaktera, gdje autor ismijava i raskrinkava tadašnje nakaradne društvene fenomene i loše moralne osobine. Tako je Kir Janja Grk-Cincarin, trgovac-škrtica koji svoj tvrdičluk podiže do neslućenih razmjera, a zbog čega mu strada porodica i on sam. Moje je namerenije pri pisanju "Tvrdice" bilo, veli Sterija, uzimajući na vlastito na rasuždenije malo, bolje reči nikakvo čislo komedija na našem jeziku, takovo delo napisati, koje bi čitatelja ili gledatelja (jer je vreme, mislim, da se i kod nas teatri zavedu) na zevanje ne nateralo, no pače časove briga i domašnji' nezgoda pune razgalilo, a pri tom — ako uši slušati ima — i nauku življenja pridodalo. Drama Pokondirena tikva ismijava pojavu ''skorojevića'' u gradovima, koji preko noći hoće da postanu članovi visokog društva, ''noblesa''. Glavni protagonista je gospođa Fema, udovica vrijednog opančara, od koga je, nakon njegove smrti, porodici ostalo dosta novca. Plitkoumnu Femu zahvata talas mode tog vremena i ona naprasno kreće da se kinđuri i uobražava da je visoka dama. Počinje nevješto koristiti njemačke i francuske riječi u izražavanju, čitati žurnale, mijenja dotadašnje ime majstorovog šegrta od Jovan u Hanc, a svoju kćer uči kako ne treba ništa da radi, nego da gleda kako će se bolje uklopiti u nobl-društvo. Drama počinje dijalogom Feme i kćerke Evice — Fema: Jedanput zasvagda, ja neću da si mi takva kao što si dosada bila. Kakve su ti te ruke, kakav ti je obraz ispucan i izgrđen, kanda si od najgore paorske familije. Opet ti kažem, devojko, ja hoću nobles u mojoj kući. Evica: Ali zaboga, majko, nije li me i pokojni otac učio da nije sramota raditi? Fema: Šta tvoj otac, on je bio, da ti kažem prostak, nije razumevao ni šta je špacir ni šta je žurnal. Zato je bog stvorio pedintere da oni rade, a mi da držimo u jednoj ruci zvonce, a u drugoj lepezu.

U drugoj fazi svog komediografskog rada Sterija piše kraće šaljive komade i parodije, a u trećoj se vraća ozbiljnoj komediji. Najpoznatija drama iz ovog posljednjeg stvaralačkog perioda mu je Rodoljupci, političko — satirični komad o srpskim događajima iz revolucije 1848. godine.

SRPSKA KNJIŽEVNOST 20. VEKA — POKUŠAJ PERIODIZACIJE

Od završetka 20. veka prošlo je desetak godina tako da pred našu nauku o književnosti, pogotovo, književnu istoriografiju, iskrsava izazov sagledavanja razvoja i dometa srpske književnosti za tih sto godina. Tokom 20. veka razvoj srpske književnosti dinamičniji je nego ikada ranije, književna produkcija premašuje po obimu ukupnu produkciju svih desetak prethodnih vekova književnoga stvaranja na srpskom jeziku. I u pogledu umetničke vrednosti 20. vek je vrlo plodonosan, imajući u vidu raznovrsnost umetničkih kvaliteta i domete koje tokom toga veka postižu srpski pisci. A nakon prve decenije novog veka, otvara se mogućnost da se to bogato i obimno književno stvaralaštvo, najzad, sagleda u celini, sve do književnih dela i književnih zbivanja sa samog kraja minulog veka.

Godine 2002, kada je književni istoričar Jovan Deretić objavio treće, prošireno izdanje, ujedno i konačnu verziju, svoje Istorije srpske književnosti, književna dela s kraja minulog veka nosila su u sebi sve atribute književne savremenosti. Ali, Deretić nije odoleo izazovu da i tu književnu produkciju uključi u svoj vidokrug kako bi obuhvatio čitav 20. vek i tako u svojoj književnoistorijskoj obradi celokupne srpske književnosti stigao do kraja veka, time i do kraja milenijuma. Naravno, završni deo svoje obimne knjige, koji se odnosi na drugu polovinu dvadesetog veka, Deretić je nazvao "Pregledom", dajući time do znanja da je to samo skica, početno i delimično beleženje i sagledavanje građe, a ne puna razrada, shematizovanje, sistematizovanje i vrednovanje, kakvo je izveo u prethodnim poglavljima Istorije. No, danas se već ne bi moglo reći da književna dela s kraja veka aktivno sudeluju u književnoj savremenosti, već sve više pripadaju prošlosti, pa im, prema tome, predstoji nova književna potvrda, i to u književnoistorijskoj perspektivi, pre svega, sagledavanje i vrednovanje u kontekstu celine srpske književnosti 20. veka.

Do sada je srpska književnost 20. veka mogla da bude književnoi-storijski sagledavana samo parcijalno i preliminarno, i primera ta-kvih pokušaja ima dosta. To je već započeo Jovan Skerlić obuhvatajući svojom Istorijom nove srpske književnosti iz 1914. godine i tu prvu deceniju i po 20. veka. Kasnije su usledila mnoga delimična i privremena književnoistorijska istraživanja manjih ili većih segmenata srpske književnosti 20. veka, naročito, najznačajnijih dela, pisaca i razvojnih tokova, pojedinih književnih pokreta itd. Tim istraživanjima je manje mogla da bude obuhvaćena novija građa, sve manje i manje idući od početka prema kraju veka. Takođe, zapostavljena i neocenjena književna dela i pojave jesu poteškoća za književnog istoričara i poseban su ispit njegove kompetentnosti, ali mogu biti baš onaj zabran u kome bi on mogao načiniti razna otkrića, kao što je to pokazao Gojko Tešić u svojim otkrivalačkim istraživanjima književne baštine 20. veka.

Jedna od prvih književnoistorijskih ocena o 20. veku srpske književnosgi tiče se upravo njegove celovitosti. Ona je uspostavljena samim izdvajanjem 20. veka kao posebne celine, ali prevashodno kalendarski, znači, vremenski, a ne organski, to jest prema književnim činjenicama i svojstvima. Zato tu celovitost treba shvatiti još uvek uslovno, pa niti umanjivati niti precenjivati jedinstvo 20. veka srpske književnosti kao književnoistorijske epohe, sve dok se ne potvrde dovoljni književnoistorijski razlozi za neki drugi pristup.

Srpska književna produkcija u minulom veku bila je vrlo bogata i raznovrsna, a evolutivni procesi i tokovi književnog stvranja vrlo dinamični i promenljivi, tako da dvadeseti vek srpske književnosgi ne bi mogao imati jedinstvo ni stilske formacije, niti književnog pravca, pokreta ili škole. To je shematizacija koja se razlikuje od ovih ne samo po tome što je mnogo šira, obuhvatnija već po tome što je druge vrste, uglavnom, okvirna i hronološki definisana, što se tako i označava, vremenskom kvantifikacijom i rednim brojevima: 20. vek, odnosno graničnim godinama 1901—2000.

Takođe, ni granica prema prethodnom, ni prema sledećem veku, nije potkrepljena dovoljnim književnim razlozima, već je kalendarska, pošto ni na početku, ni na kraju veka nije bilo književnog preokreta, a ni diskontinuiteta. Ipak, izdvajanje 20. veka kao posebne veće celine u istoriji srpske književnosti ima opravdanja, najviše stoga jer je taj vek bio tako plodonosan i raznovrstan po stvaralačkim traganjima i dometima, i što književna građa u tom stogodišnjem rasponu (književni život, književna evolucija, književna produkcija) pruža mogućnosti za i te kako relevantna književnoistorijska istraživanja, saznanja, shematizacije i sinteze.

Zanimljiva je mogućnost koju su neki istoriografi, ne književne, već političke istorije, i to one globalne, naznačili u prvim svojim shematizacijama i dimenzioniranjima 20. veka zapostavljajući kalendarsko dimenzioniranje 20. veka, prelazeći odmah na ravnanje prema istoriografskoj građi, dakle, prema kriterijumu jedinstva drupštveno-istorijskih procesa, pa tako sveli 20. vek na period od 1914. do 1989. godine, navodeći kao graničnike dva velika istorijska događaja: početak Prvog svetskog rata i pad Berlinskog zida, što bi obuhvatilo sedamdeset pet godina jedinstvene istorijske epohe, imajući u vidu društgveno-političke procese i dinamiku istorijskih promena na globalnom planu. Ovakvom shematizacijom 20. vek se redukuje na središnjih sedam i po decenija i definiše kao jedinstvena epoha čija su glavna obeležja veliki sukobi i napetosti, to jest svetski ratovi i hladnoratovska ravnoteža u odmeravanju snaga dva ideološko-politička i vojna bloka na globalnom planu. Decenija-dve pre tog perioda i decenija posle toga, po strukturnim obleležjima istorijskih procesa, ne bi pripadale dvadesetom, već prethodnom, 19. veku, odnosno sledećem, 21. veku, mada se za ovaj drugi tada još nije znalo kakav je.

Ovaj istoriografski postupak dimenzioniranja 20. veka bi se, možda, mogao primeniti i na srpsku društveno-političku istoriju, utoliko pre što se taj period skoro poklapa s postojanjem jugoslovenske federacije, koja je nastala 1918. godine, i postojala do 1991. godine, i bila država u kojoj je i srpski narod bio u svojstvu konstitutivnog naroda i imao državu s većim obuhvatom svoga stanovništva nego u prethodnoj, ili u sledećoj državnoj formaciji. A pošto je reč o značajnim istorijskim događajima koji su presudno uticali na društveno-političke procese, pa time i na razvoj kulture i umetnosti, ti događaji bi se mogli uzimati u obzir za shematizacije društveno-istorijskih procesa, odnosno šireg konteksta književne evolucije.

Ali, ima jedna važna razlika između društveno-političkih i književnih, odnosno kulturnih tokova u doba postojanja Jugoslavije. Naime, jeste bila stvorena i jeste postojala jugoslovenska država, ali nikada nije bila stvorena jugoslovenska književnost, niti jugoslovenska kultura, mada je u početku bilo i takvih najava. Prema tome, skraćivanje 20. veka na jugoslovensko doba, počev od 1918. pa do 1991. godine, ne bi u istoriji srpske književnosti moglo imati ni izbliza onu zasnovanost kao u političkoj istoriji srpskog naroda. Isto tako, u minulom stoleću srpske književnosti evolutivni procesi i praksa oblikovanja na početku veka, a pogotovo u poslednjoj deceniji, nisu bili toliko odvojeni od književne evolucije i prakse tokom jugoslovenskog doba. Čini se da ima više razloga da se, bar zasad, u prvim književnoistorijskim shematizacijama, čitav 20. vek posmatra kao celina, izdvojena kalendarski, u okviru koje bi se razlikovali pojedini segmenti (književne epohe, periodi, doba, pravci, stilske formacije itd), bilo samo na osnovu književnih razloga i činilaca, bilo u kombinaciji sa najznačajnijim činiocima iz društveno-političke i kulturne istorije Srba.

Pored toga, eventualno svođenje 20. veka srpske književnosti na jugoslovensko doba bi umanjilo relevanciju književnoistorijskog pristupa i istraživanja, koja je, svakako, utoliko veća što je veća i značajnija građa koja je tim pristupom i istraživanjem obuhvaćena.

A najvažniji razlog za dimenzioniranje 20. veka srpske književnosti najmanje u punom njegovom vremenskom obimu ogleda se u tome što postoji jedinstvo književne evolucije srpske književnosti tokom celog tog veka. To jedinstvo počiva na dominantnom evolutivnom procesu kakav je srpska književnost imala tokom toga stoleća, a to je proces otkrivanja i jačanja unutrašnjih umetničkih činilaca književnosti, književnog stvaranja i trajanja književnih dostignuća u vremenu i prostoru. Književna evolucija na početku i tokom celog 20. veka u srpskoj književnosgi počiva na jedinstvenom aktivnom principu — principu književne imanencije, koji je, zapravo, bio najizdašnije vrelo, glavni pokretač, sve određeniji i delotvorniji činilac književnog stvaranja najznačajnijih srpskih pisaca u 20. veku. Danas, kada je čitav vek za nama, može se čak govoriti o kontinuitetu tog procesa, pošto je vidljivo da nije bilo prekida, već samo povremenih slabljenja u prvoj polovini veka. Tokom 20. veka srpska književnost je prošla kroz kontinuiran evolutivni proces, proces kristalizacije književne imanencije i autonomije, to jest stalnog razvijanja i jačanja estetskih aspekata književnog stvaranja.

Ovo evolutivno usmerenje nije izbilo preko noći, već je proisteklo iz dominantnog razvojnog procesa kroz koji je srpska književnost prošla u prethodnom, 19. veku, a to je proces evropeizacije, to jest povezivanja sa evropskim književnim, umetničkim i, uošte, duhovnim i kulturnim razvojnim procesima, i ugledanja na njih. Takvo razvojno usmerenje, koje je bilo i dominantno i delotvorno u 19. veku, i prenelo se i u 20. vek, osnova je kontinuiteta nove srpske književnosti, kako je još Skerlić označio obnavljanje srpske književnosti u novije doba. Pošto su vodeće ideje razvojnih procesa u evropskim književnosgima i umetnostima u drugoj polovini 19. veka bile ideje stvaralačke inovacije, to jest modernizacije, može se reći da je upravo modernizacija književnog stvaranja dominantni razvojni tok krajem 19. i početkom 20. veka i u srpskoj književnosti.

Osnove tako snažne i dugotrajne umetničke evolucije srpske književnosgi tokom 20. veka postavili su i eksplicite i implicite svojim književnokritičkim tekstovima, rodonačelnik moderne književne kritike Lj. Nedić i trojica njenih velikih protagonisga: B. Popović, J. Skerlić i B. Lazarević, a takvo evolutivno usmerenje pojačali su i osigurali svojim umetničkim ostvarenjima pisci novatori toga doba (B. Stanković, I. Sekulić, V. Petrović, V. Milićević, M. Uskoković, M. Bojić, P. Kočić, S. Matavulj, I. Ćipiko i dr, a slavodobitno potvrdili pesnici L. Kostić, A. Šantić, J. Dučić, M. Rakić pojedinim svojim delima koja su zadugo važila kao nenadmašni umetnički domet i uzor.

Novu stvaralačku energiju književnoumetnički evolutivni tok dobio je u avangardističkim modernističkim programima i književnoumetničkim tekstovima posle Prvog svetskog rata (M. Crnjanski, S. Vinaver, I. Andrić, T. Manojlović, R. Petrović, D. Vasić, S. Krakov i dr.), potom nastavili nadrealisti i samonikli novator i tanani esteta književnoumetničkog oblikovanja M. Nastasijević.

Posle kraćeg evolutivnog zastoja tokom Drugog svetskog rata i nekoliko poratnih godina, srpska književnost dobija, i to u talasima, nove generacije pisaca naglašenih evolutivnih usmerenja, pisaca koji eksperimentišu, koji naročito inoviraju književne forme i umetničke postupke, a uz to ne manje potvrđuju svoje stvaralačke individualnosti. Od tada, od pedesetih godina pa do kraja 20. veka, srpski pisci, iz decenije u deceniju, noseći se i s mnogim, jačim ili slabijim, epohalnim vanumetničkim izazovima i inercijama, stalno proširuju mogućnosti književnog oblikovanja i dostižu nove umetničke domete, idući sve odlučnije za estetskim vrednostima i umetničkim efektima, dakle, nadmećući se među sobom najviše upravo u tome, u lepoti književne reči. To što oni ističu pri tom različita poetička usmerenja, estetička merila, ne slabi taj evolutivni zamah, no ga samo obogaćuje, donoseći nove književne konvencije i norme, nova jezička i umetnička sredstva i postupke oblikovanja.

Više generacija neomodernista i eksperimentatora u književnom stvaranju dobijaju glavnu reč tokom pedesetih i šezdesetih godina 20. veka. Inovacije u obradi ratne tematike prave D. Ćosić, M. Lalić, A. Isaković, V. Desnica, M. Selimović, a O. Davičo eksperimentiše još i literarnim formama i postupcima oblikovanja. Njima se odmah pridružuju svojim modernističkim prodorima ne samo u tematici već i novim senzibilitetom i sve većom estetizacijom književnog stvaranja: P. Ugrinov, M. Bulatović, V. Popa, B. Miljković, S. Raičković, I. Lalić, B. Radović, i drugi.

Nedugo zatim, već tokom šezdesetih godina, u sve bržoj matici književne evolucije, javljaju se novi, sve raznovrsniji spisateljski glasovi, s novim usložnjavanjima i literarnih postupaka i umetničkog doživljaja stvarnosti, zagovornici pune umetničke imanencije i autonomije u književnosti, od D. Kiša, M. Kovača, B. Pekića, do Ž. Pavlovića, A. Vukadinovića, Lj Simovića, Brane Petrovića, M. Bećkovića, na primer, koji će demonstrirati mnoge mogućnosti superiornog literarnog imaginiranja, odnosno sve oporije i neposrednije umetničke slike sveta, ili pak sve bujnijeg literarnog izraza.

A već sedamdesetih godina, ovim piscima će se pridružiti, takođe, na tragu naglašenog literarnog inoviranja, mada ističući sasvim suprotne poetičke predznake, a pokazujući posebno bujnost jezičke invencije, pisci nove generacije, koji prave zaokret prema stvarnosnom oblikovanju slike sveta: V. Stevanović, M. Savić, M. Josić Višnjić, istovremeno idući i za svakojakim pojačanjima umetničkih efekata, bilo uprošćavanjem i redukovanjem, bilo kombinovanjima umetničkih sredstava i postupaka, sve do stvaranja za svako delo posebne forme, odnosno posebnog autorskog "pisma", to jest vlasgitog književnoumetničkog diskursa. Vrlo brzo to usmerenje potkrepiće osobenim doprinosima i pisci nove generacije R. Beli Marković i N. Tadić, D. Albahari, a malo kasnije i D. J. Danilov i drugi.

A onda, ne suprotsgavljajući se nikome, i iznova obnavljajući pozivanje na evropske i svetske književne tokove, gde su se u međuvremenu, a posle duže vremenske pauze, dogodile izvesne poetičke inovacije, i kod nas će tokom osamdesetih godina izbiti u prvi plan pisci postmodernisti, od kojih će M. Pavić postići prvorazrednu relevanciju i na evropskoj i na svetskoj književnoj sceni, a D. Albahari, S. Basara, J. Aćin, M. Pantić, na primer, ostati u prvim redovima književne evolucije i tokom devedesetih, kada neprimetno, ali sve sigurnije dolaze do preimućstva naši originalni protagonisti irealističke poetike G. Petrović, N. Mitrovi, i neki još mlađi, koji će nasuprot Pavićevim dosledno postmodernističkim, otvoriti književnoj umetnosti neka drukčija vrata za 21. vek. Jer, među piscima svih generacija naći će se poneki koji će dati svoj doprinos irealističkoj poetici i praksi inoviranja, od P. Ugrinova, R. B. Markovića, J. Aćina, S. Basare do D. J, Danilova, tako da će na kraju veka irealistička književnosg dobiti prevagu u matici književne evolucije i time obeležiti prelazak iz 20. u 21. vek.

Ovako dinamična i kontinuirana, dosledna i plodonosna razvojna linija srpske književnosti u 20. veku, koja ima svoje korene i neku deceniju pre, dakle, već u završnoj deceniji 19. veka, a produžava se, kako se danas može videti, i u prvu deceniju 21. veka, obavezuje književne istoričare da svoje dimenzioniranje i periodizaciju, i celokupnu strukturnu shematizaciju 20. veka izvedu polazeći upravo od te evolutivne linije, od toga razvojnog književnoumetničkog uspona, koji srpska književnost ostvaruje sve to vreme: stvaranja na načelima književnoumetničke imanencije i autonomije.

Dakle, bilo bi neopravdano u književnoistorijskim istraživanjima svoditi 20. vek, čak i u društvenoistorijskim shematizacijama samo na jugoslovensko doba 1918—1991, a predjugoslovensko doba pripojiti 19. veku, odnosno postjugoslovensko doba ostaviti za 21. vek. Mnogo je podsticajnije posmatrati 20. vek kao jedinstvenu celinu u istoriji srpske književnosti. A ako bi razlikovanje tri perioda, a na osnovu društveno-političkih procesa i promena u političkoj istoriji srpskog naroda moglo, uopšte, da posluži i u književnoistorijskim proučavanjima, onda bi ih, svakako, trebalo posmatrati sva tri zajedno, i to upravo tako, kao društveno-istorijsku shematizaciju, znači, pomoćnu, vanliterarnu, koja može imati relevanciju po shematizaciji šireg društvenog, političkog, civilizacijskog konteksta u kome se razvijala srpska književnost u 20. veku.

Jedno takvo, pristupno, ili uvodno segmentiranje 20. veka u celini, i to njegovog društveno-političkog konteksta, ukoliko se upravo društveno-političkim tokovima i preokretima daje prednost nad književnim tokovima, može se izvršiti pomoću diferenciranja tri parcijalne shematizacije, tako što bi se izdvojili predjugoslovensko doba 1901—1918, jugoslovensko doba 1918—1991. i postjugoslovensko doba 1991—2000, uz dopunsko diferenciranje u jugoslovenskom dobu dva sastavna perioda 1918—1945. i 1945—1991. Ukoliko se načelno daje prednost književnim tokovima nad društveno-političkim kontekstom, onda je bolje odustati od te trodelne periodizacije društveno-istorijskih tokova, pa i te shematizacije šireg konteksta praviti prema najširim okvirima, kulturološkim i civilizacijskim, a ne samo društvenim i ideološko-političkim, a dimenzionirano u sklopu književnoistorijske periodizacije, to jest za svaki segment u njoj. U svakom slučaju, književno-istorijsku periodizaciju treba praviti prevashodno prema književnim činjenicama i kriterijumima, usredsređujući se na promene u književnom životu, odnosno, u književnoj evoluciji i književnoj produkciji i umetničkim dometima tokom 20. veka.

Kao što to pokazuju dosadašnji pokušaji književnoistorijskih shematizacija, naročito prve polovine 20. veka, nisu retka podudaranja književnih i vanknjiževnih razloga za razgraničenja među periodima, ali prednost pripada književnom merilu, to jest kriterijumu dovoljnih književnih razloga za razgraničenje književnoistorijskih perioda, dakle, polazeći od najvećih istorijskih događaja, a presuđujući prema književnoj evoluciji, prema najvećim književnim promenama i dometima.

Izvesno je, međutim, da književna periodizacija 20. veka ne bi bila opravdana ako bi počivala na razlikovanju samo tri perioda, jer je književna evolucija i produkcija srpskih pisaca bila mnogo dinamičnija i raznovrsnija da bi trodelna podela potpuno odgovarala. Kada je književnoistoriografska građa tako obimna i raznovrsna, kao što je to u 20. veku srpske književnosti, književna periodizacija bi se teško mogla svesti na dva ili tri perioda, mada ne bi odgovaralo samoj građi da periodizacija bude previše usitnjena.

Književni život, u kome učestvuje na hiljade i hiljade pisaca, preko hiljadu književnih kritičara, teoretičara i istoričara, književna evolucija u čijoj matici se neprestano nadmeće i smenjuje, ali i uporedo postoji na desetine različitih književnih pokreta, poetičkih i esgetičkih programa i usmerenja, književna produkcija u kojoj nastaje na stotine hiljada književnih dela, objavljenih u posebnim knjigama, zbornicima, časopisima, novinama i drugim publikacijama, sve to, zajedno sa svim ostalim književnim fenomenima koji su se pojavili u srpskoj književnosti tokom 20. veka, svakako, čini prilično obimnu građu, zapravo, nedogledan predmet koji treba obraditi književnoistorijski, što znači kao jedinstvenu celinu, u kojoj svaki sastavni elemenat ima svoje mesto i značaj, ne prema nekim spoljašnjim merilima i drugim kontekstima, već upravo prema toj celini čiji je sastavni deo, a koja se može rekonstruisati i saznati jedino u sistematizovanom književnoistorijskom pristupu i istraživanju.

Jedan od prvih koraka u književnoistorijskom saznavanju srpske književnosti u 20. veku jeste periodizacija, to jest na književnim činjenicama, razlozima i argumentima zasnovano segmentiranje te obimne građe. Književna periodizacija, međutim, ne bi mogla biti puka fizička podela na periode, doba, ili epohe, to jest na veće ili manje vremenske odsečke u hronološkoj sukcesiji. Književna periodizacija ima smisla utoliko ukoliko je razlikovna procedura književno zasnovana i književnoistorijski indikativna. Takva periodizacija stogodišnjeg književnog stvaranja može da se dobije u složenoj interferenciji književnih činjenica i fenomena prema njihovim sličnostima i razlikama, radi što potpunije i podrobnije deskripcije, identifikacije, verifikacije i vrednovanja celokupne građe. Periodizacija je mnogo više grupisanje, upoređivanje i raspoređivanje nego puko vremensko segmentiranje književne građe. Dobra periodizacija biće ona koja omogući najkonzistentnije selektivno diferenciranje, grupisanje i raspoređivanje književnih činjenica prema njihovim književnoumetničkim svojstvima, evolutivnoj ulozi i efektima u književnom životu i aktivnom sudelovanju u stvaranju književne tradicije. U književnoj istoriji, dakle, period ne označava samo vremenski segment, već mnogo više selekciju strukturno (poetički i umetnički) povezanih (srodnih) književnih činjenica (fenomena) koji se mogu izdvojiti kao posebna književnoistorijska jedinica (period, faza, doba, epoha) u razvoju i trajanju jedne književnosti.

Periodizaciju književnosti osmišljavaju dve osnovne indikacije, ili definicije: vremenska (hronološka) i književnoumetnička (poetička). Svaki period je određen svojim vremenskim prostiranjem (okvirom) i poetičkom strukturom i umetničkom specifikacijom (književnoumetničkom posebnošću). Izvođenje književne periodizacije u mnogo čemu liči na proces kristalizacije ili destilacije čija je svrha izdvajanje iz amorfne materije književe produkcije dominantnih književnih fenomena i to po merilu književnoumetničke posebnosti i vrednosti.

U svom rezultatu svaki pokušaj istraživanja i izrade književne periodizacije svodi se na segmentaciju i književnoumetničku specifikaciju vremenskog perioda o kojem je reč, u ovom slučaju 20. veka, a u svom najsažetijem obliku na posebne vremenske odsečke s književnoistorijskim nazivima, što se sve može oblikovati i kao tabela, ili kratki pregled. Ipak, neuporedivo je važnija njena unutrašnja književnoumetnička diferenciranost, odnosno poetička utemeljenost i semantička određenost, koja može biti tolika da se iz periodizacije mogu izvoditi pouzdana razgraničenja i punije književnoistorijske shematizacije i konkretizacije kao što su klasifikacije i tipologije, koje podrazumevaju podrobniju razradu i argumentaciju.

Prema tome, periodizacija 20. veka srpske književnosti, bi trebalo da obuhvati ceo dvadeseti vek, s difuznim prelaznim periodima na početu i na kraju veka, zatim da dosledno prati glavni razvojni proces, a to je proces književnog stvaranja na načelima književnoumetničke imanencije i autonomije, naravno, ne previđajući neke periode slabljenja tog procesa izazvane velikim ratnim stradanjima i poremećajima u društvenom i kulturnom razvoju, kao što se to dogodilo tokom Prvog, pa onda i tokom Drugog svetskog rata. Takva periodizacija se može svesti na sedam glavnih perioda ili doba.

Prvi period traje do završetka Prvog svetskog rata 1918. godine i pošto je to bio period medernizacije srpske književnosti, mogao bi se nazvati Modernizacija književnosti, s konkretizaciojom Srpska moderna.

Drugi period obuhvata vreme između dva svetska rata, od 1918. do 1941. godine, i mogao bi se tako i zvati, Književnost između dva svetska rata, što je više kalendarsko nego književno određenje. Da bi dobio punu književnoistorijsku određenost, taj naziv bi mogao dobiti dopunsku konkretizaciju nabrajanjem glavnih književnih tokova i usmerenja, među kojima se, svakako, izdvajaju: srpski ekspresionizam, zenitizam, hipnizam i neoromantizam, srpski nadrealizam, folklorni modernizam, pokret socijalne literature, ratna književnost i tradicionalistička književnost. U književnoevolutivnom smislu ovaj period, naročit, prvih desetak godina, obeležava intenzivno modernističko traganje za što prodornijim poetičkim idejama i programima, koje prelazi u avangardisgičko forsiranje književne evolucije, tako da bi, se ta decenija mogla izdvojiti kao prvi deo ovog perioda pod nazivom avangardistički modernizam.

Za vreme Drugog svetskog rata i pet-šest posleratnih godina, književni život se svodi na prigodnu, okazionalnu, produkciju, što znači da i pored teških prilika, književno stvaranje ne prestaje, pa nema razloga ni za previđanje toga perioda ni za polovično rešenje: da se ratne godina pridodaju uz međuratni period, a posleratne, eventualno, drugoj polovini veka, kada je književno stvaranje uveliko drukčije. Okolnost da se na početku posleratnog perioda I. Andrić objavljuje svoje čuvene romane i knjigu pripovedaka svedoči i o izvesnoj haotičnosti i paradoksalnosti književnog života u godinama velikih društveno-istorijskih preokreta. Zato nema razloga da se ratne i posleratne godine spoje u jedan period, već su to dva posebna, najkraća, perioda, koji se ne moraju označavati književnim specifikacijama, već društveno-istorijskim: tako da se izdvoji treći period pod ranijim ali dopunjenim nazivom književnost NOB-e i pod okupacijom, a četvrti period da dobije jednostavan naziv posleratna književnost.

U drugoj polovini 20. veka srpska književnost doživljava svoj najveći i najbrži evolutivni razvoj, pravi procvat, koji karakteriše dinamičan književni život, intenzivno stvaralačko nadmetanje među najdarovitijim piscima, obimna i raznovrsna književna produkcija raznolikih i nesumnjivih dostignuća, bujna stvaralačka i umetnička imaginacija i jezička kreativnost.

U poređenju s književnim stvaranjem prve polovine veka, književna evolucija u drugoj polovini je oskudnija u avangardističkim proklamacijama i programima, ali i te kako bogatija u umetničkim ostvarenjima i dometima. Kao da su modernističke i avangardističke tendencije iz prve polovine veka tek u drugoj počele da daju rezultate, što se može shvatiti i kao potvrda kontinuiteta književne evolucije i poetičkog jedinstva 20. veka, koji je, dakle, protekao kao, dosad, najdinamičnije i najplodonosnije stoleće u istoriji srpske književnosti.

Periodizaciju druge polovine 20. veka, teže je izvršiti nego što je to slučaj s prvom polovinom, ne samo zbog toga što je dosad bilo manje književnoistoriografskih istraživanja tih pet decenija već još više zbog kvantiteta produkcije, dinamičnosti razvoja i kvaliteta umetničkih ostvarenja.

Kombinovanjem vremenskih (po decenijama) i književnih određenja, (pre svega po književnoj produkciji), mogla bi se načiniti jedna ogledna periodizacija Druge polovine 20. veka, u produžetku započete književnoistoriografske periodizacije minulog veka.

Peti period bi bio najduži u ovoj segmentaciji 20. veka srpske književnosti i obuhvatio bi tri decenije, od 1950. do 1980. godine, a mogao bi se okarakterisati književnoistorijskom kvalifikacijom nove modernizacije književnosti, koja se sastoji u sve većoj estetizaciji, zasnovanoj na poetici i praksi književnoumetničke imanencije i autonomije, ali problem je naziv koji bi to mogao najbolje da izrazi; da li estetizacija književnosti, ili imanentistička književnost, ili pak neki drugi naziv. Još veći problem su konkretniji nazivi za najznačajnije književnoumetničke i poetičke tendencije i domete u tih, doista, plodonosnih tridesetak godina. Svakako bi tu bilo mesta za sledeće nazive, nova ratna književnost, neosimbolizam, neoekspresionizam, egzisencijalistička književnost, književnoumetnička apstrakcija, jezikotvorna književnost, signalizam, stvarnosna proza, imaginativna književnost, literarna dekonstrukcija. Uz sve to, biće potrebno bar pet-šest naziva za dosad književnoistorijski nedovoljno diferencirane evolutivne tendencije i spisateljske prakse koje su se razvile tokom petog perioda.

Šesti period je kraći jer obuhvata desetak godina između 1980. i 1990. godine, kada u književnoj evoluciji dominira metapoetička književna praksa, tako da bi tu mogao da se upotrebi naziv metapoetička i žanrovska književnost, ili postmodernistička književnost, koji bi imao dve posebne konkretizacije, jednu za postmodernističo pisanje: srpski postmodernizam, drugu za žanrovsku književnost, koja se, takođe, afirmiše u to vreme, naročito u žanrovima naučne fantastike, pa otud i naziv za taj deo književne produkcije srpska naučna fantastika.

Sedmi period, koji počinje s poslednjom decenijom i preliva se u 21. vek, pa je kao i prvi period, tj. difuzni zajednički period između dva veka, jeste period kad književno stvaranje opada po obimu, pa donekle i kvalitetu produkcije, uglavnom zbog novih ratnih sukoba, novih ratnih stradanja, ali kada glavni evolutivni tok, koji je dominirao celim dvadesetim vekom, daje novi izdanak, najvitalniji izraz književne invencije i samosvesti: irealističku poetiku i praksu književnog oblikovanja, tako da je najadekavatniji naziv za ovaj period: irealistička književnost.

U tabelarnom prikazu ova periodizacija srpske književnosti 20. veka imala bi sledeće segmente i nazive:

Od 1901. do 1918 — Modernizacija književnosti

Srpska moderna

Od 1918. do 1941 — Književnost između dva svetska rata 

Srpski ekspresionizam

Zenitizam

Neoromantizam i hipnizam

Srpski nadrealizam

Pokret socijalne literature

Folklorni modernizam

Ratna književnosg

Tradicionalna književnost

Od 1941. do 1945 — Književnost tokom NOB-e i pod okupacijom

Od 1945. do 1950 — Posleratna književnost

Od 1950. do 1980 — Estetizacija književnosti

(Imanentistička književnost)

Nova ratna književnost

Neosimboliz

Neoekotresionizam

Egzistencijalistička književnost

Književnoumetnička apstrakcija

Jezikotvorna književnost

Signalizam

Stvarnosna proza

Imaginativna književnost

Literarna dekonstrukcija

Od 1980. do 1990. Metapoetička i žanrovska književnost

(Postmodernistička književnost)

Srpski postmodernizam

Srpska naučna fantasgika

Od 1990. do 2000. Irealistička književnost

Stojan Đorđić

LITERATURA:

R. Vučković, Moderni roman dvadesetog veka, Sarajevo, 2005.

R. Vučković, Srpska avangardna proza, Beograd, 2000.

Z. Gavrilović, Srpska Moderna, Sarajevo, 1960.

J. Delić, Srpski nadrealizam i roman, Beograd, 1980.

J. Delić, O poeziji i poetici srpske moderne, Beograd, 2008.

J. Deretić, Istorija srpske književnosti, Beograd, 2002.

J. Deretić, Put srpske književnosti, Beograd, 1996.

J. Deretić, Srpski roman 1800—1950, Beograd, 1981.

B. Jović, Lirski roman srpskog ekspresionizma, Beograd, 1994.

S. Korać, Srpski roman između dva rata (1918—1941), Beograd, 1982.

S. Ž. Marković, Srpska književnost između dva svetska rata, Beograd, 2004.

Međuratna srpska književnost, Zbornik Instituta za književnost i umetnosg, Beograd, 1983.

P. Milosavljević, Sistem srpske književnosti, Beograd, 2000.

P. Palavestra, Istorija moderne srpske književnosti, Beograd, 1995.

P. Palavestra, Posleratna srpska književnost, Beograd, 1972.

P. Petrović, Avangardni roman bez romana, Beograd, 2008.

P. Popović, Istorija jugoslovenske književnosti, Beograd,1923.

M. Savković, Jugoslovenska književnost, Beograd, 1954.

J. Skerlić, Istorija nove srpske književnosti, Beograd, 1914.

B. Stojanović Pantović, Srpski ekspresionizam, Novi Sad, 1998.

G. Tešić, Srpska avangardna književnost u polemičkom kontekstu, Novi Sad, 1991.

Isti, Srpska književna avangarda, Beograd, 2009.

Jovan Deretić — Književnost 18. i 19 veka   

KNJIŽEVNOST 18. I 19 VEKA

IZMEĐU STARE I NOVE KNJIŽEVNOSTI

Posle Velike seobe 1690. težište čitavog književnog i kulturnog života srpskog naroda pomera se s juga na sever, iz turskih oblasti na područja pod Habsburškom monarhijom. Gotovo sve što je srpska književnost dala u narednih sto i više godina stvoreno je u toj novoj sredini u istorijskim prilikama bitno različitim i od onih raznih i od onih u kojima su u to vreme živeli drugi delovi srpskog naroda.

Književni rad u početku nastavio se na starim osnovama. Poetika je tradicionalna, vizantijsko-crkvenoslovenska, ali sa značajnim inovacijama. Kod nekih pisaca oseća se uticaj rusko-ukrajinskog baroka, a u književni jezik, više nego ranije, prodire živ, narodni govor. Novo književno stoleće otvara nesuđeni srpski despot Đorđe Branković (1645—1711) opsežnom Slavenoserbskom hronikom, pisanom teško pristupačnim jezikom ali vrlo značajno po uticaju na razvoj naše istoriografije i političke misli u 18. veku. U monaškoj literaturi, koja i dalje preovlađuje, izdvajaju se dela na narodnom jeziku u koja spada putopis u Svetu zemlje Jeroteja Račanina iz 1721, kao i mnogobrojne besede Gavrila Stefanovića Venclovića (druga polovina 17. veka — oko 1747), koji je pisao uporedo i stari, srpskoslovenskim, i narodnim jezikom. On je vrstan znalac srpskog jezika, istinski jezički stvaralac, majstor besedničkog stila.

Srpska književnost ipak nije krenula putevima koje je otvorio Venclović. Nepripremljeni za život u novoj sredini, bez škola i učitelja, bez knjiga i štamparija, Srbi se okreću "jednovernoj" Rusiji ištući od nje pomoć. Prve regularne škole osnivaju ruski učitelji, u njima se uči iz ruskih knjiga na ruskoslovenskom, koji postaje jezik liturgije i čitave kulture. Preko Rusa dolaze i druge novine: dominacija stiha umesto dotadašnje retorske proze (osnovni stih je tzv. poljski trinaesterac), barokni ornamentalizam, drama. Sholastička gimnazija u Sremskim Karlovcima (1733—1739), čiji su osnivači učenici Kijevske duhovne akademije, bila je prvo žarište nove, barokne književne kulture. Iz te konstitutivne faze novog stila, osim prigodnih, religioznih i rodoljubivih pesama, imamo i dva opsežnija dela u stihu: baroknu dramu Traedokomedija (izvedena 1734) Emanuela Kozačinskog i zbornik grbova i heraldičkih pesama Stematografija (1741) Hristifora Žefarovića. U oba dela vizija srpske istorije dovodi se u sklad sa suvremenim nacionalnim težnjama i potrebama.

Na tim temeljima u narednim decenijama izrastaju dva svestrana stvaraoca, Jovan Rajić (1726—1801) i Zaharije Orfelin (1726—1785), prvi teolog, istoričar i pesnik, drugi daroviti slikar, naučnik i pesnik. Među Rajićevim delima izdvaja se monumentalna Istorija raznih slovenskih narodov, naipače Bolgar, Horvatov i Serbov (I—IV, 1794/5), sinteza čitave naše dotadašnje istoriografske literature, prožeta rodoljubivim osećanjima i prosvetiteljskim idejama, značajna i kao riznica književnih motiva iz nacionalne prošlosti. Orfelin se više rukovodio suvremenim potrebama naroda. On je pokrenuo prvi časopis na slovenskom jugu ("Slavenoserbski magazin", 1768), pisao školske udžbenike, radove iz ekonomije, fizike, dao veliku monografiju ruskog cara Petra I. Među pesmama najznačajnija mu je "Plač Serbiji" (1761), nacionalna jeremijada, slobodoumna i kritična, napisana u dve jezičke verzije, srpskoj i crkvenoslovenskoj. Kao i Rajić, Orfelin je pošao od ruskih baroknih modela 17. veka, da bi se kasnije približio idealima ruskog i zapadnog prosvetiteljstva.

EVROPEIZACIJA I RAĐANJE NOVE KNJIŽEVNOSTI

Početkom 80-tih godina 18. veka, u doba cara reformatora Josifa II, srpska književnost ulazi u period korenitih preobražaja. Inicijator promena bio je prosvetitelj i racionalista Dositej Obradović (1739—1811). Rođen u današnjem rumunskom Banatu, on je svoj duhovni razvoj počeo dvostrukim bekstvom, sa zanata u manastir a potom iz manastira u svet, da bi najveći deo života proveo na putu. U prvom periodu svog života Dositej kao odbegli monah putuje najvećma po zemljama pravoslavnog jugoistoka, upoznajući tako sve narodne i sve kulturne jezike tog prostora. Pre odlaska na Zapad on se razvio u književnika i humanistu istočnoevropskog tipa s dominantnim grčkim uticajem (a ne ruskim kao kod drugih tadašnjih naših pisaca), što je došlo do izraza u nekoliko njegovih ranih, za života neobjavljenih dela (Ižica, Venac od alfavita, Hristoitija i dr.). U drugom periodu života (od odlaska u Beč 1771) Dositej se sasvim okreće Zapadu: upoznaje zemlje srednje Evrope, sluša predavanja na univerzitetima u Nemačkoj, boravi u Parizu i Londonu, brzo i lako savlađuje oba klasična i sve glavne evropske jezike i prevodi s njih. Za to vreme on se iz osnova izmenio: odbacio je mantiju i stavio periku, od odbeglog monaha postao je slobodni mislilac, Evropejac, filosof u duhu 18. veka, prvi moderni srpski pisac. Dositejevo delo ima dvostruku osnovu: njegovo lično iskustvo, poznavanje naroda, putničke doživljaje i dodire s drugim narodima, s jedne, te njegovu ogromnu lektiru na klasičnim i modernim jezicima, s druge strane. Kao pisac zahtevao je napuštanje konfesionalnih pretpostavki ranije kulture, prihvatanje zapadne prosvećenosti i stvaranje književnosti na narodnom jeziku prema antičkim i modernim evropskim uzorima. Taj program sažeto je formulisao u prosvetiteljskom manifestu Pismo Haralampiju a široko ga je obrazložio polazeći od vlastitih doživljaja u svom glavnom delu, autobiografiji Život i priključenija (I, 1783, II, 1788). Ostala dela nastala su pretežno slobodnom adaptacijom stranih tekstova (Sovjeti zdravog razuma, Basne, Sobranije i dr.). Ona su žanrovski heterogena, u njima ima anegdota, basana (omiljena Dositejeva forma), pripovedaka, ponekad stihova, u jednom slučaju čak i drama (Lesing), zatim moralnih eseja, filosofskih traktata i dr. U najboljim nalazimo isto što i u autobiografiji: živo osećanje za narodne potrebe, didaktiku, humor, živopisne likove, poetske opise prirode. Najznačajniji srpski pisac 18. v., jedan od vodećih prosvetitelja srednje i jugoistočne Evrope, prevođen još za života na rumunski, Dositej je začetnik nove srpske književnosti, s ogromnim uticajem kako na naredne generacije pisaca tako i na njene dalje tokove, sve do danas.

U poslednjim decenijama 18. i prvim decenijama 19. veka udareni su temelji nove srpske kulture i književnosti: osnovane su škole, pokrenuti prvi listovi, stvoreno je pozorište, napisani su kompendijumi iz osnovnih naučnih disciplina, uvedeni novi književni žanrovi (roman, drama, esej, razni pesnički oblici). Od njih je najveći uticaj imao roman s Milovanom Vidakovićem (1780—1841), kao glavnim predstavnikom, koji je svojim moralnim i sentimentalnim povestima i svojim "slatkim stilom" postao omiljen kod široke čitalačke publike. Slična orijentacija obeležava i delo Joakima Vujića (1772—1847), "oca srpskog teatra". On je stvarao pozorišne amaterske družine i za njihove potrebe "posrbljavao" drame nemačkih pisaca (Kocebu i dr.). Dok je proza težila patetičnoj i lirskoj osećajnosti, u poeziji je preovladao ideal učenosti, i to one vrhunske, čiji su uzori u klasičnoj kulturi. Iz te orijentacije ponikao je prvi srpski pesnički stil, klasicizam. Njegov utemeljivač Lukijan Mušicki (1777—1837), arhimandrit manastira Šišatovca, potom episkop, u svojim pesmama didaktične i rodoljubive inspiracije negovao je klasične pesničke forme, a za njim je pošlo nekoliko generacija pesnika.

PATRIJAHALNA I GRAĐANSKA KULTURA

U prvoj polovini 19. veka proširuje se kulturno područje. Posle dva oslobodilačka ustanka (1804, 1815) u književnost ulazi Srbija, potom Crna Gora, delimično slobodna još od kraja 17. veka, i drugi krajevi južno od Save i Dunava. S njima dolaze do izražaja sasvim nove pojave: narodna, patrijarhalna kultura, kolektivno stvaralaštvo, usmena poezija. One prodiru u sferu pisane reči i počinju razarati tradicionalne i uspostavljati nove vrednosti. Književnost ulazi u period dugotrajnih, bespoštednih borbi, iz kojih će izići preobražena.

Nosilac tog velikog pokreta iz naroda bio je Vuk Stefanović Karadžić (1787—1864), reformator književnog jezika, kodifikator usmene književnosti, istoričar, etnolog. Rođen u selu Tršiću kod Loznice u porodici koja se u prvoj polovini 18. veka doselila iz Stare Hercegovine, Vuk je u detinjstvu i mladosti stekao izvanredno poznavanje jezika, poezije i običaja prostog naroda. Kada se, posle sloma Prvog srpskog ustanka (1804), čiji je učesnik bio u 26. godini života, našao u Beču, on nije, po vlastitom priznanju, ni pomišljao na književni poziv. Susret sa slovenačkim slavistom Jernejem Kopitarom bio je presudan za Vukovo opredeljenje. Pošto je od Kopitara stekao osnovna filološka znanja i uputstva za rad, dao se na posao i u toku pedesetogodišnje neumorne aktivnosti obavio poslove za čitavu akademiju nauka.

Kao poznavalac narodne kulture, Vuk je jedno od prvih imena u evropskoj folkloristici svog doba. Njegova klasična zbirka narodnih umotvorina (Srpske narodne pjesme I—IV, Srpske narodne pripovijetke; Srpske narodne poslovice), nastala izborom iz ogromne građe koju je sakupio sam i uz pomoć mnogobrojnih saradnika, imala je širok evropski odjek. Srpske narodne pesme prevode se na mnoge jezike, o njima pišu najistaknutiji pisci, među ostalima i Gete, njih oponašaju na raznim jezicima. U filologiji, gde je njegov rad najveći, obavio je četiri temeljna posla: napisao prvu gramatiku, prvi rečnik (Srpski rječnik, 1818), reformom tradicionalne ćirilice stvorio modernu srpsku azbuku zasnovanu na fonološkom principu, stvorio moderni srpski književni jezik na temelju narodnih govora. U kritikama tadašnjeg književnog jezika i u polemikama s mnogim protivnicima dao je prve oglede naše filološke i književne kritike, kao što je u tekstovima o narodnim umotvorinama dao osnove za teoriju i istoriju usmene književnosti. Svoju reformu krunisao je izvanrednim prevodom Novog zavjeta (1847), kojem će kasnije njegov mlađi saradnik Đura Daničić, (1825—1882) pridružiti prevod Starog zavjeta. Uporedo s jezikom i narodnim umotvorinama Vuk se bavio i drugim oblastima narodnog života. U toku cele svoje književne karijere on je prikupljao građu s namerom a opiše "običaje, sujeverje, mitologiju i domaći život srpskog naroda". Deo te građe uneo je u Srpski rječnik, koji je zbog toga prerastao prvobitnu namenu i postao enciklopedija narodnog života, i u druge svoje radove, dok je sintetičko delo Život i običaji naroda srpskog ostalo nezavršeno. Kao istoričar opisao je sve važnije događaje i ličnosti Prvog i Drugog srpskog ustanka, objavio na nemačkom knjigu o Crnoj Gori, sarađivao s nemačkim istoričarem Leopoldom Rankeom u radu na delu Die serbische Revolution, preko kog se evropska javnost upoznala sa srpskom istorijom. Vuk je izvanredan prozni pisac, "tvorac čiste srpske proze i stila". To je primetno u svim njegovim radovima: u žestokim, temperamentnim polemikama o jezičkim pitanjima, u opisima narodnog života u Srpskom rječniku, u stilizaciji narodnih pripovedaka, u prevodu Novog zavjeta (srpska Biblija, u Vukovu i Daničićevu prevodu, najlepši je spomenik srpskoga na narodnoj osnovi izgrađenog književnog jezika). Ali najbolje osvedočenje Vukovog spisateljskog dara nalazimo u njegovim istorijskim spisima. Kao pripovedač Vuk se nadovezuje na umetnost usmene reči. Njegov stil suprotan je duhu tadašnje naše sentimentalno-didaktičke proze, u njemu nema ničeg suvišnog ni kitnjastog, nema primesa patetike i sentimentalnosti. Vuk o svemu pripoveda mirnim, epski nezainteresovanim stilom, nastojeći stalno da održi stav objektivnog hroničara, čiji je glavni cilj da istinito svedoči. A u stravi, on je mnogo više od toga: slikar društvenih naravi, vrstan karakterolog, istorijski mislilac.

Iz istih izvora potekli su i Memoari Vukovog savremenika Prote Mateje Nenadovića (1777—1854), ustaničkog vojvode i prvog diplomate nove Srbije. Vuk priča kao nepristrasni svedok a Prota kao angažovani učesnik ustaničke epopeje. On piše stilom nadahnutog usmenog pripovedača, kod koga ima jednostavnosti i naivnosti ali, isto tako, teške životne zbilje, istorije, razmišljanja, humora. To je najlepša knjiga uspomena koja je ikad napisana na srpskom.

Iz ustanka je izišao i Sima Milutinović Sarajlija (1791—1847) jedan od vodećih pesnika tog doba. U životu nemiran duh, lutalica, svaštar, radoznao ali neistrajan, on je ostavio iza sebe obimno i raznovrsno delo: veliki epski spev o Prvom srpskom ustanku Serbijanka, tri dramska dela, od kojih je najznačajnija Tragedija vožda Karađorđa, lirske pesme, kosmičke spevove, zbirku narodnih pesama, istorijske radove i dr. Po vrednosti neujednačen i teško čitljiv zbog zamršenog jezika punog neologizma, tumač epske tradicije i ustaničke heroike, pesnik romantičarskog temperamenta ali sa snažnim primesama klasicizma, on je ostavio snažan utisak na savremenike i uticao na mnoge pisce. Najviše mu duguje najveći srpski pesnik P. P. Njegoš.

Glavno poprište kulturnog života ostalo je i dalje na severu, u današnjoj Vojvodini i u srpskim naseobinama u Mađarskoj i Rumuniji. Glavni književni centar nalazio se u Pešti, u kojoj je osnovao prvo naučno društvo Matica srpska, pokrenut časopis "Srpski letopis" (1825), koji pod imenom "Letopis Matice srpske" (od 1873) izlazi i danas. Ta visoko razvijena građanska sredina bila je odbojna prema inovacijama s juga. Dok je narodne pesme rodoljubivo prigrlila, Vukov narodni jezik činio se većini primitivan i nedovoljan za najviše kulturne potrebe. Oko osnovnih pitanja jezika i književnosti između pisaca iz te sredine i Vuka Karadžića vodio se u toku nekoliko decenija pravi književni rat. Literatura se vezivala za tradiciju 18. veka, za Dositeja, Vidakovića, Mušickog. Dositej je delovao kao učitelj razuma, "srpski Sokrat", Evropejac. Vidaković je u romanu proizveo više beznačajnih epigona. Mušicki je stvorio prvu pesničku školu, školu "objektivne lirike" ili "mirnog čuvstva", kako će je kasnije nazvati romantičari. Preko Mušickog ona se vezivala za Horacija i antičku poeziju ali je bila otvorena i prema savremenijim pesničkim tokovima, prema J. V. Geteu i F. Šileru, prema nemačkom i evropskom klasicizmu i predromantizmu, prema našoj narodnoj poeziji. Iz te škole potekao je i jedan pesnik trajne vrednosti, Jovan Sterija Popović (1806—1856). On se odlikovao i u drugim žanrovima, a posebno u drami.

Drama, uz poeziju, filozofiju i istoriju, najviše obeležava književnost tog doba. Originalna drama nastaje u trećoj deceniji 19. veka, a među njenim tvorcima najznačajniji je Sterija. On je uporedo pisao istorijske tragedije ili "žalosna pozorja" i komedije iz suvremenog života ili "vesela pozorja", od kojih druge imaju trajnu vrednost. Sterija je moralista, društveni kritičar i satiričar. Njegova komedija je neposredno angažovana u društvenim i kulturnim zbivanjima svog doba. Ona izobličava pogrešno vaspitanje, pomodarstvo, snobizam, ismeva nadriučenost naših pisaca i njihov "nakaradni", "slavjanski" jezik. Čak i mane univerzalnog karaktera, kao što je škrtost, osvetljavaju se iz lokalne perspektive (Tvrdica). Vrhunac angažovanosti postigao je u komediji političkog ponašanja građana, koje se kreće između visokoparnih patriotskih fraza i trgovine nacionalnim interesima (Rodoljupci). Blizak komediji je i njegov Roman bez romana, neka vrsta srpskog Don Kihota, u kojem je parodirao Vidakovića i stariji roman uopšte. Kao pesnik, Sterija se ostvario u poslednjim godinama života, kada je objavio knjigu Davorje (1854). Njegova poezija — refleksivna, pesimistička, intelektualna — sadrži razmišljanja razočaranog i bolesnog čoveka, koji je povukao iz javnog života. Proizišla iz tradicije klasicizma, ona je suprotna duhu romantičarske poezije, koja je u to vreme sasvim prevladala.

Kao gotovo sve literature srednje i istočne Evrope, i srpska književnost u prvoj polovini 19. veka dobija svog najvećeg pesnika. Petar Petrović Njegoš (1813—1851), vladika i vladar Crne Gore, u svom pesničkom razvoju obuhvatio je čitavu tu epohu, od narodne poezije preko klasicističkih stremljenja do romantike. Počeo je kao narodni pevač pesmama o crnogorskim borbama s Turcima, zatim se priklonio klasicističkom maniru, gde su mu učitelji bili više ruski nego srpski klasicisti. Njegovi antički uzori nisu bili rimski, nego helenski, a pre svega Homer, Pindar, tragičari. U poslednjoj fazi približio se suvremenom romantizmu (Puškin, Igo, Lamartin). Njegoš nije tematski raznovrstan, on je u biti bitematski pesnik. Njegove su osnovne teme kosmička sudbina čovek i istorija sudbina Crne Gore i Srpstva. U osnovi njegove kosmičke poezije nalazi se misao o jedinstvu čoveka i Boga, o čovekovoj nebeskoj preegzistenciji, o njegovoj moralnoj krivici, padu i ponovnom uzdizanju. Ona govori o čovekovom duhovnom povratku na početke svog bića, na izvore svog postojanja. Tu temu on je razvio u nizu pesama (među njima je najbolja Misao, da bi joj dao završni oblik u kosmogonijskom spevu Luča mikrokozma (1845) u kojem je motiv biblijskog pada čovekova pomeren sa zemlje na nebo i interpretiran, s jedne strane, u duhu neoplatonističke tradicije, a s druge, pomoću modernih prirodno naučnih shvatanja. Među pesmama najbolja mu je Noć skuplja vijeka, ljubavna fantazmagorija, neobičan spoj erotike i spiritualnosti. Iz crnogorske istorije nastali su Njegoševi dramski spevovi Gorski vijenac (1847) i Lažni car Šćepan Mali (1851), od kojih je prvi njegovo najbolje delo.

U Gorskom vijencu ogleda se ceo pređeni put i čitava epoha u kojoj je nastao. Na temelju narodne pesme Njegoš je stvorio novu pesničku formu, oslanjajući se pri tome na tradicije evropske poezije od Homera do romantizma, kao i na pesnička iskustva savremenih srpskih pesnika, a pre svega na svog učitelja Milutinovića. Sintetičan po svojim zahvatima u tradiciju, Gorski vijenac je takav i po svojim umetničkim osobinama. Oko jednog događaja nevelikih razmera Njegoš je prikazao čitavu crnogorsku istoriju, opevao slavne događaje iz prošlosti, naslikao svakodnevni domaći život, prikazao susedne narode Turke i Mlečane, tako da u njemu imamo tri sveta, tri civilizacije, evropski zapad, islamski istok i između njih uklešten, naš svet. Spev je isto tako otvoren prema prirodi i kosmosu. A ta otvorenost dobija razne oblike, od folklornih posmatranja nebeskih prilika preko makrokosmičkih vizija vladike Danila do filosofskih meditacija igumana Stefana, u kojima se hrišćanska tradicija dodiruje s modernom naukom. Struktura speva, nesaglasna s pravilima dramske forme, ima dublju zasnovanost. Gorski vijenac počinje kao pesnička vizija, nastavlja se kao političko-istorijska drama, prelazi dalje u venac epskih slika iz narodnog života, a završava se prizorima zasnovanim na paralelizmu istorijskih zbivanja i filosofske refleksije. To je svojevrsna pesnička enciklopedija u kojoj su obuhvaćene sve pesničke forme i svi vidovi crnogorske stvarnosti i istorije, jedna od onih izuzetnih pesničkih tvorevina u koje kao da se sleglo sveukupno iskustvo pojedinih naroda. Spev je preveden na glavne evropske jezike, na neke i više puta.

               

Srpska književnost 18. i 19. veka

Jovan Deretić — Književnost 18. i 19 veka   

ROMANTIZAM I PROCVAT LIRIKE

Sredinom 40-ih godina Vukova borba za književnost na narodnom jeziku ulazi u završnu fazu. U tom pogledu prekretničku ulogu imale su knjige izašle 1847, Vukov prevod Novog zavjeta, Njegošev Gorski vijenac i dela dva mlada sasvim nova pisca, Pesme Branka Radičevića i filološka rasprava Rat za srpski jezik i pravopis Đure Daničića. Razdoblje započeto tim delima donosi punu pobedu romantizma kao stilskog pravca. Dok je prethodno bio samo jedna od književnih struja s dosta primesa klasicizma, počevši od B. Radičevića romantizam se javlja kao suprotnost klasicizmu a posle njegove smrti postaje stilska dominanta epohe. Pretpostavke našeg romantizma jesu: Vukova jezička reforma, narodna poezija i evropski uticaji, a ti uticaji bili su različiti: nemačka poezija, posebno Hajne, Bajron i bajronizam, Petefi, u drami Šekspir, i dr. I naša romantika, kao i drugde u Evropi, bila je prevashodno lirska. Kratka lirska pesma, po sadržini ispovedna, rodoljubiva ili meditativna, bila je glavna vrsta romantičarske poezije. Lirskom na čelu podređena su i druga dva pesnička žanra romantizma, bajronovska poema i istorijska drama. Lirizam obeležava i romantičarsku prozu, čija su dostignuća inače manje značajna.

Rodonačelnik srpske lirske romantike Branko Radičević (1824—1853), raskrstivši podjednako sa zastarelim klasicizmom i nestvaralačkim oponašanjem narodne poezije, uveo je naše pesništvo u prostore evropskog romantizma. On je pesnik elementarnih osećanja, blizak animističkom i panteističkom poimanju sveta. Njegove najjednostavnije pesme sadrže obično male lirske priče, prizore s momcima i devojkama u slobodnoj prirodi. One su radosne, vedre, umiljate, ali istovremeno raspusne i čulne. U drugima se javljaju setni tonovi i sumorna, elegična raspoloženja; među ovima je i najpoznatija njegova pesma Kad mlidijah umreti. Premda prevashodno lirski talenat, Branko je ipak težio da stvori veće pesničke kompozicije i sanjao o tome da napiše veliki ep. Najveći domet dao je u dva lirska speva, Đački rastanak i Tuga i opomene, te u satiričnom spevu Put u kojem slavi Vuka Karadžića i ismeva njegove protivnike. Prva dva dela pripadaju suprotnim stilskim tendencijama. Đački rastanak uvodi nas u najuži zavičajni krug pesnikov, u ozareni karlovački, fruškogorski predeo, u dane veselog đakovanja s razigranim kolima i vedrim popevkama u kojima se oseća ritam sremske poskočice i radosno strujanje narodnog života. Tuga i opomena otkriva drukčiji svet i na drugi način. To je veća lirska kompozicija napisana u oktavama i najvećim delom u jampskim jedanaestercima prema uzorima iz pozne nemačke romantike. Banalna ljubavna fabula o dvoje mladih koje razdvaja najpre mladićev put u drugi kraj a potom smrt drage lirski je višestruko nadograđena vizuelnim i auditivnim slikama prirode. Složene strukture, raskošne imaginacije i zatamnjenog smisla, ta poema otkriva drukčijeg Branka od onog kakav je u većini drugih pesama, što se govori o raznovrsnim mogućnostima ovog pesnika koji je svoju sudbinu sam najbolje opisao u stihovima: "Mnogo hteo, mnogo započeo, / čas umrli njega je omeo."

Brankovom književnom pokolenju pripadaju filolog Đura Daničić, romantičarski pripovedač Bogoboj Atanacković, pesnik Jovan Ilić i, kao najznačajniji, putopisac Ljubomir Nenadović (1826—1895), sin Prote Mateje. Među njegovim putopisima po svojim umetničkim kvalitetima izdvaja se Pisma iz Italije i Pisma iz Nemačke. Prva su značajna i kao knjiga o Njegošu, s kojim je Nenadović putovao po Italiji.

Branko je ostao usamljena pojava u svom vremenu. On je umro isuviše rano da bi dočekao pobedu svog pravca. Ali 50-ih godina javlja se nov naraštaj pesnika, koji dovodi do kraja njegovu pesničku osnovu i s kojima se romantizam utvrđuje kao vodeći pravac.

Prvi među njima, Jovan Jovanović Zmaj (1833—1904) ostavio je ogromno, tematski i žanrovski raznovrsno delo. Njegovu osnovu čini intimna lirika, ljubavne i porodične pesme, sabrana najvećim delom u dve tematski povezane pesničke knjige, Đulići i Đulići uveoci (od turcizma đul-ruža). Zmajeva lirika izražava osećanje duboke veze, jedinstva, sa svojima, sa ženom, decom, porodicom i, u produžetku, s celim srpskim narodom i čovečanstvom. Đulići imaju obeležja lirskog dnevnika ili poetskog romana o ljubavi i srećnom porodičnom životu. Đulići uveoci su, nasuprot tome, knjiga bola i tuge, inspirisana smrću najbližih. Osećanja se prepliću i spajaju s prirodom, tako da u prvoj knjizi imamo ozarene, idilične pejzaže, a u drugoj sumorne jesenje slike, vizije ništavila, nepostojanja, mrtvila. Lirika čini srazmerno manji deo Zmajeva pesničkog opusa. Njegova produkcija u oblasti angažovane poezije bila je ogromna. Kao rodoljubivi pesnik Zmaj ne dostiže druge velike romantičare, ali je u oblasti političke i satirične poezije ostao nedostižan kako neobičnom plodnošću tako i ostvarenim kvalitetima, značajnim naročito u mnogim satiričnim pesmama. Zmaj je takođe veliki dečji pesnik, koji je u mnoštvu pesma dao nezaboravne prizore i likove iz sveta deteta, stvorivši pravi epos detinjstva. Treba ukazati i na druge vidove njegove mnogostruke delatnosti: na prevode i adaptacije poezije raznih naroda Zapada i Istoka, gde se posebnim kvalitetom izdvajaju prilozi iz udaljene, istočnjačke, i bliske, mađarske poezije, zatim na mnoge listove i časopise koje je izdavao i uređivao, na učešće u kulturnom i javnom životu. Pisao je lako i brzo i nikada se nije posebno trudio oko forme i izraza. Otuda kod njega ima dosta aljkavosti i nemara, ali nema monotonije. Težnja k raznolikosti oseća se na svim planovima, u temama, emocijama, stihu i strofici, u kompoziciji pesme. Najbliža narodnoj metrici i govornom jeziku Zmajeva poezija stekla je ogromnu popularnost kod čitalaca. Ali istovremeno ona je dala veliki doprinos razvoju srpskog pesničkog izraza i stiha i vršila stalan uticaj na poeziju svog vremena.

Najizrazitiji romantik među srpskim umetnicima jeste Đura Jakšić (1832—1878), stvaralac mnogostran po svojoj obdarenosti, slikar, pesnik, pripovedač, dramski pisac. U poeziji je išao vlastitim putem. On je najsubjektivniji među suvremenim pesnicima. Duboko lično nezadovoljstvo prilikama u kojima je živeo prerasta u tipično romantičarski sukob izuzetne, nesrećne ličnosti sa svetom oko sebe. Pesnikovo ja u stanju je stalne zaraćenosti sa svetom, između njega i drugih nema pravog ljudskog dodira, nema dijaloga. Taj stav izražava se u raznim vidovima, u gordom odbacivanju sveta, prometejskom prkosu, preziranju svega prizemnog, u bacanju pesničke anateme na svet, ali ima i dosta pesama u kojima su izražena blaža osećanja: tuga, potreba za ljudskom toplinom, ljubavlju i lepotom, čežnja za mirom i spokojstvom u krilu prirode. Pesnik noći, potmulih tišina, strepnji pred nepoznatim, Jakšić je u svojim rodoljubivim pesmama grmeo gnevom protiv tuđinskih osvajača i domaćih tirana i stekao glas srpskog Tirteja. Pisao je takođe istorijske tragedije herojske inspiracije s monumentalnim ili jednodimenzionalnim likovima, obeležene snažnim lirizmom (Jelisaveta i dr.). On je i prozni pisac, najznačajniji pripovedač epohe romantizma.

Poslednji veliki pesnik među romantičarima Laza Kostić (1841—1910) bio je kontroverzna ličnost, pisac od koga je kritika stvorila slučaj. U mladosti više slavljen nego shvaćen, on je u starosti doživeo sveopšte osporavanje, a prava slava dolazila je tek posle smrti, i to vrlo sporo. Danas je opšteprihvaćeno da je on začetnik moderne srpske poezije, preteča avangardizma i stvaralačkih eksperimenata kakvi su zavladali u našem pesništvu mnogo, mnogo kasnije. I u životu i u poeziji on je stalno odstupao od svakodnevnog i uobičajenog. Važio je kao primer bizarnog, ekscentričnog romantičara kojeg malo ko uzima ozbiljno. Ali taj pesnički fantasta bio je naš najobrazovaniji pisac tog doba, znalac klasičnih i modernih jezika, prevodilac Šekspira, pisac estetičkih i filosofskih rasprava, najznačajniji mislilac srpskog romantizma. Kostić je pesnik duhovne, filosofske inspiracije. Njegova poezija nije poezija srca i osećanja nego poezija duha i mašte, sasvim različita od neposredne lirike kakvu su pisali Branko i Zmaj, pesnici protiv čijeg se kulta borio. On je novator i eksperimentator. Unutrašnju formu njegovih pesama odlikuje složena slikovitost, sklonost ka alegorizaciji, fantastika, humor, igre rečima, kovanice, manirizam. Umetnički neujednačen, Kostić je napisao izvestan broj pesama izuzetne vrednosti, među kojima možemo izdvojiti tri velike: Spomen na Ruvarca, Jadranski Prometej i Santa Maria della Salute, od kojih je prva kosmičko-filosofska, druga rodoljubivo-filosofska a treća erotsko-filosofska i, ujedno, njegova poslednja i najslavnija pesma. Uz Jakšića, Kostić je glavni dramski pisac romantizma (Maksim Crnojević, Pera Segedinac).

Od ostalih pisaca treba spomenuti nežnog liričara Jovana Grčića Milenka, virtuoznog komediografa Kostu Trifkovića i crnogorskog kralja Nikolu Petrovića Njegoša, pesnika junaka.

REALIZAM: DOBA PRIPOVETKE

Realizam je otkrio malog čoveka i njegov svet. Književnost je zahvatila maticu naroda. Svu svoju pažnju pisci poklanjaju raznolikim vidovima narodnog života — od onih prastarih, folklornih, do onih koje je donosilo novo doba. Oni teže da što vernije prenesu način življenja, običaje, naravi, način govora u pojedinim krajevima. U književnost ulazi regionalna tematika, a u njen jezik prodiru dijalekatska obeležja. Zaljubljeni u stare patrijarhalne odnose što su nestajali, realisti su s poznavanjem i razumevanjem prikazali porodične i društvene prilike na selu i u malom gradu, dok su od modernog grada i od evropskog načina života zazirali.

Srpski realizam obuhvata široku i raznovrsnu panoramu književnih pojava u velikom vremenskom rasponu. Najraniji pisci te orijentacije pojavili su se još 60-ih godina, u jeku romantizma. To su Jakov Ignjatović (1822—1889) i Stefan Mitrov Ljubiša (1824—1878), oba iz generacije Branka Radičevića. Ignjatović potiče iz srpske dijaspore (rođen je u Sentandreji, u srcu današnje Mađarske). Pošto se okušao u raznim književnim žanrovima i u politici, on se kao četrdesetogodišnjak prihvatio rada na romanu i pripoveci iz suvremenog života i u toj oblasti stekao glas srpskog Balzaka (Milan Narandžić, Vasa Rešpekt, Večiti mladoženja i dr.). Od svih naših realista on je dao najširu socijalnu panoramu i najbogatiju galeriju likova. Uprkos slabostima i umetničkoj obradi, u jeziku i stilu, to je snažan pisac, pronicljiv posmatrač života, vrstan poznavalac ljudi. On je jedini istinski romansijer među srpskim realistima, orijentisanim pretežno prema pripoveci. Ljubiša potiče s krajnjeg juga, iz patrijarhalne primorske opštine Paštrovići kod Budve. Nazvan je "Njegošem u prozi" zato što je slično velikom pesniku prikazivao narodnu istoriju i "način življenja, mišljenja, razgovora" ljudi svog kraja, koristeći forme usmenog pripovedanja i stil "pučkog krasnorječja". Među njegovim pripovetkama ima i remek-dela (Kanjoš Macedonović).

Od 70-ih godina realizam postaje vodeći pravac. U to vreme središte kulturnog i književnog života pomera se iz Vojvodine u Srbiju, iz Novog Sada u Beograd. Programske osnove realizma formulisao je socijalista Svetozar Marković (1846—1875) u člancima Pevanje i mišljenje i Realnost u poeziji. Najpotpuniji izraz novi pravac dobija u pripoveci iz narodnog života ("seoska pripovetka"), čiji su tvorci Milovan Glišić (1847—1908), Laza Lazarević (1851—1891) i Janko Veselinović (1862—1905). Glišić i Veselinović ostali su u poetičkim okvirima pokreta, izrazivši njegove suprotne stilske mogućnosti. Glišić u humorističko-satiričnoj pripoveci, a Veselinović u idiličnim pričama i u romanima iz narodnog života i istorije, dok je Lazarević kao umetnik te okvire višestruko nadmašio. Jedan od najobrazovanijih i najkultivisanijih duhova svog doba, istaknuti lekar koji je ostavio značajne radove iz medicine, on je slično ostalim bio poklonik patrijarhalnog sveta i njegovih vrednosti i u nekoliko pripovedaka dao je porodične drame, u kojima međusobna ljubav i solidarnost nadvladavaju delovanje destruktivnih sila. Ali on je dublje od ostalih osetio potrese koje je donosilo novo doba, otkrio individualne i moralne aspekte krize starih odnosa, prvi prikazao sudbinu intelektualca u našem društvu. Iznad ostalih pisaca uzdigao se najviše smislom za psihologiju ličnosti, poetskom snagom u dočaravanju ambijenta i atmosfere te velikom brižljivošću u izgrađivanju kompozicije i stila svojih pripovedaka. On je tvorac srpske psihološke proze i, s devet pripovedaka, koliko je uspeo da završi, koje su skoro sve remek-dela ("Prvi put s ocem na jutrenje", "Vetar", "Sve će to narod pozlatiti" i dr.), svrstao se među nacionalne klasike.

U poslednjim decenijama prošlog i u prvoj deceniji ovog veka Srbija je bila zemlja pripovedača. Oni su dolazili iz raznih krajeva noseći sa sobom svoja regionalna obeležja. Glišić, Lazarević i Veselinović bili su iz zapadne Srbije. Iz središnje oblasti, Šumadije, potekli su Svetolik Ranković (1863—1899) i Radoje Domanović (1873—1908), koji su srpsku prozu obogatili novim kvalitetima, prvi u domenu psihološke pripovetke i romana, drugi u satiri. Okrenuti više sadašnjosti nego nedavnoj prošlosti, oni su pružili mračnu, pesimističku sliku života, suprotnu vedrini i optimizmu prvih realista. Ranković je dao ličnosti u razvoju, njihove sudare sa svetom u kojima se ruše njihovi ideali, menjaju njihovi karakteri, te se čoveku sve događa suprotno onom što je hteo. Domanović je pisao humorističko-satirične pripovetke, zatim i alegorično-satirične priče, u kojima je najviše postigao ("Stradija", "Danga", "Vođa", "Mrtvo more" i dr.). U njima je postupkom dovođenja do apsurda prikazao negativne strane novog društva, birokratski formalizam, otuđenost od autentičnih vrednosti, ropski mentalitet, podaničko vaspitanje. U najboljoj satiri ("Vođa") ispričao je priču o kolektivnoj opsesiji vođom. Ponikao iz tradicije 19. veka, on je po svojim satiričnim vizijama uistinu pisac 20. stoleća.

Najviše raznolikosti u temama, postupcima i stilu pokazali su Simo Matavulj (1852—1908) i Stevan Sremac (1855—1906), jer su i jedan i drugi bolje od većine ostalih prevladali zavičajni regionalizam. Matavulj je živeo po raznim krajevima, u rodnoj Dalmaciji, Crnoj Gori, Srbiji, a putovao je dosta i po stranim zemljama, što je sve našlo mesta u njegovim delima, među kojima se izdvaja humoristički roman Bakonja fra-Brne, o životnom putu jednog katoličkog sveštenika, kao i više pripovedaka iz dalmatinskog i beogradskog života. On je realista zapadnog tipa koji se razvijao pod uticajem italijanskih i francuskih prozaista, a najbliži je Mopasanu. Njegov umetnički zavoj išao je od spontanog, folklorno obojenog i umetnički nedovoljno organizovanog pripovedanja k modernoj artističkoj prozi u kojoj ništa nije ostavljeno slučaju i improvizaciji. Vrhunac je dostigao u kratkim pričama iz poslednje decenije života, od kojih su neke remek-dela (Povareta, Pilipenda, Našljedstvo, Oškopac i Bila i dr.). Sremac je rodom iz Vojvodine, ali je najveći deo života proveo u Srbiji, u Beogradu, i jedno vreme u Nišu, tek oslobođenom od turske vlasti. Ta tri ambijenta našla su mesta u njegovim pripovetkama i romanima. Sremac je najpopularniji srpski pripovedač. Čitaoce je privukla nostalgična poezija starovremenog života poluorijentalnog Niša (Ivkova slava, Zona Zamfirova) kao i raskošan humor i slike ravničarskog ambijenta u njegovom glavnom delu — humorističkom romanu Pop Ćira i pop Spira. Ali on je davao i druge aspekte života, manje egzotične i poetične, slike u kojima preovlađuju satirični tonovi (Vukadin) ili ozbiljne analize suvremenih pojava u srpskom društvu.

Realistički program imao je mnogo manje odjeka u poeziji nego u prozi. Jedini istaknuti pesnik tog razdoblja, Vojislav Ilić (1862— 1894), sin Jovana Ilića, iako ima dosta zajedničkog sa suvremenim pripovedačima (objektivni karakter njegove poezije, njena deskriptivnost i narativnost), ne može se nazvati realistom u poeziji. On je dao pesme seoskih pejzaža, u kojima preovlađuju tamni, sutonski, poznojesenski i zimski tonovi. Imao je osećanja za čari dalekog i tuđeg, privlačile su ga razvaline koje govore o davnim vremenima, obrađivao je drevne legende s raznih meridijana evroazijskog kopna, od Indije do Portugalije. Najveću pažnju poklanjao je ipak temama iz grčke i rimske antike, s kojima u našu poeziju ulaze klasične forme i simboli. On je artist u poeziji, "umetnik-pesnik", reformator srpskog stiha (najosobeniji mu je stih šesnaesterac), brižljiv stilista, majstor forme.

Iako nije bio naročito obrazovan pesnik niti dobro upućen u suvremene pesničke tokove u Evropi, on je dao poeziju blisku zapadnim postromantičarskim pravcima, posebno parnasu i simbolizmu, izvršivši veliki uticaj na skoro sve naše pesnike s kraja prošlog i početka ovog veka.

Drama ovog razdoblja dala je jednog od klasika srpskog teatra, Branislava Nušića (1862—1938). Bio je polihistor i ogledao se u raznim vrstama, u komediji, istorijskoj i građanskoj drami, u pripoveci i romanu, u feljtonu, putopisu itd. Najveće domete ostvario je u komediji, zatim u humorističkoj prozi. U svojim velikim komedijama (Narodni poslanik, Sumnjivo lice, Gospođa ministarka, Pokojnik i dr.) sjedinio je glavne vrline svojih prethodnika u toj vrsti, značajnost Sterijine tematike i virtuoznost Trifkovićeve scenske tehnike. U njima je u mnoštvu prizora dao društvenu komediju Srbije svog doba, palanačke trgovce, sreske kapetane, policijske pisare, dobre domaćice, male i velike hulje, koje s najvećom otvorenošću govore o svojim nevaljalstvima, njihovu komičnu uzvitlanost kad pođu pod udar dveju opsesivnih sila suvremenog društva, vlasti i novca. Nušić je mađioničar smeha, najpopularniji naš pozorišni pisac, koji je prodro i na strane scene i u mnogim zemljama stekao zahvalnu publiku.

Kratka istorija srpske književnosti

               

Srpska književnost 20. veka

NA IZVORU ŽIVE VODE

SRPSKA KNJIŽEVNOST U XX VEKU

Jedna grupa mladih filologa pobunila se na početku XX veka protiv pisanja istorije književnosti kao "istorije generala", jer se književni razvoj tačnije opisuje i bolje razume kada se pored velikih ("pored generala") prikazuju i mali pisci, pored najznačajnijih i manje značajni. To, uostalom, istoričarevom opisu daje reljefnost. Ali, pošto sada, s kraja veka, moramo baciti jedan kratak pogled unazad na razvoj srpske književnosti, opet će se u vidnom polju naći samo "vrhovi", samo "generali". Pri tome pisce — čije je delo konačno završeno — izdvajamo prema mestu koje su zauzeli u književnome razvoju.

Teško je, naravno, razabrati se u složenoj mapi književne istorije. Ona nije ni statična: danas nam može izgledati značajnim ono što smo koliko juče zanemarivali. Ali, izgleda da se jedna opšta ocena s izvesnom sigurnošću može dati: naša se književnost, u prozi kao i u poeziji, tek u XX veku počela paralelno ili sustopice razvijati s vodećim evropskim književnostima. Granice vekova nisu, razume se, i granice književnosti, ali je kod nas na ulasku u XX vek došlo do vidljivog uspona, koji je Dučić nazvao umetničkom zrelošću srpske književnosti. Najpre u poeziji, a onda i u mišljenju o književnosti, u njenome proučavanju.

U proučavanju književnosti prve zasluge pripadaju Bogdanu Popoviću, od koga nismo imali znatnijeg teoretičara. U poeziji takvo mesto zauzima Jovan Dučić. Srpski umetnički stih, strofa i kompozicija lirske pesme dobili su svoj puni, uravnoteženi oblik tek kod njega i kod Milana Rakića. Dovoljno je da se za trenutak setimo kako su oni u jezičkom gradivu sekli dvočlane jedanaesterce i dvanaesterce, kao i kako su ih onda uklapali u strofe. Ta dva stiha, kako je Rakić tvrdio, oni su zaista doveli do savršenstva. Dučić je kasnije menjao stih i udaljavao se od parnasosimbolističke poetike. Njegova pozna, duboka, mislena lirika, prožeta je sumornim egzistencijalnim drhtajem, pred strašnom granicom između bića i ništavila.

Poznato je da se književnost ne razvija u vidu progresivne linije. Pesnik koji nije sledbenik, nego otvara novi pesnički vidokrug, u isti mah razgrađuje stari. Tako se za Vladislava Petkovića Disa pre može reći sve drugo nego da je savršen kao njegovi prethodnici. On je, prosto rečeno, rasejan u poeziji kao što je bio i u životu. Ali je ta rasejanost otvorila prve pukotine na običnoj, razumno zasnovanoj slici sveta, koju je podupirao i sâm jezik svojom pojmovnom mrežom i logično ustrojenom sintaksom. Dis i jedno i drugo pomera, raščinjava, razmičući prolaz za mutna sećanja na neki davno potonuli svet, za snove i slutnje, nošene muzikom koja ne prestaje da nas pleni.

Teško je porediti poeziju i prozu. Ali, ako se Disovo opsesivno otkrivanje onoga što se nalazi "pod pokrovom zaborava" može dovesti u ma čiju blizinu, onda će to najpre biti Borisav Stanković. On je književno vaspostavio specifičnu varošku, balkansku kulturu, iz vremena koje je nazvao "starim danima", a koji se isto toliko odnose na piščevo detinjstvo koliko i na varošku prošlost. Njegovi likovi, zbog guste mreže kulturnih zabrana, imaju napet a prikriven unutrašnji život, u veoma čulnom telu. Pripovedač postaje prisan s likovima: oni se u njemu ogledaju koliko i on u njima. Tako se kroz vidljivo psihofizičko ponašanje prodire do nevidljivoga, čisto psihičkog života. Nagoveštaji koji dolaze iz podsvesti prvi put su u srpskom romanu i pripoveci počeli da iskaču u prednji plan.

Gotovo svi prigovori Stankoviću odnosili su se na veštinu pripovedanja. Nju će, kod nas, tek Ivo Andrić dovesti do savršenstva. Za njega bi se s dobrim razlozima moglo reći da je postavio i samu narativnu normu u našoj modernoj književnosti. Uostalom, prilično je velik njegov udeo u negovanju srpskog književnog jezika na vukovskoj osnovici. Ponekad nam se čini da samo jedan korak deli njegovu strogo i sigurno vođenu rečenicu od skladno komponovane pripovetke, u klasičnim srazmerama. Kristalno prozirna, Andrićeva proza je, međutim, složeno građena. To se naročito lepo vidi u Prokletoj avliji, gde se čak i smenjivanje ekavskog i ijekavskog izgovora vešto utkiva u kompoziciju. Hijerarhijsko raspoređivanje tačaka gledišta, od autora pa do epizodnog lika, uzajamni prelaz sa spoljnjeg na unutarnji opis, kao i motivacija postupaka koja nikada ne izmiče kontroli, sve to Andrićeve romane i pripovetke čini uzornim književnim tvorevinama.

Za razliku od Andrića, Miloš Crnjanski je s podjednakom lakoćom pisao u stihu i prozi, pa je teško reći da li je značajniji kao pesnik ili kao autor romana kao što su Dnevnik o Čarnojeviću i Seobe, jer je stih i prozu međusobno približio, u ponečemu i pomešao. Bio je, opšte uzevši, sklon mešanju književnih vrsta, što je jedna od odlika njemu bliskog ekspresionizma, pa i avangarde u celini. Već i zbog toga njegov će uticaj biti vidljiviji i dugotrajniji. Crnjanski se nije pridržavao ni književnih konvencija ni jezičke norme. Naprotiv, niko kao on nije uneo toliko novina u našu sintaksu, niti je iko toliko promenio intonaciju, ritam i tempo naše rečenice. Promene u srpskoj jezičkoj prozodiji za koje se Stanislav Vinaver do kraja života zalagao, Crnjanski je već bio izveo.

Nije, međutim, Crnjanski, nego je Momčilo Nastasijević bio zaokupljen onom osobitom melodijom koju naš jezik sobom nosi. Ali to je isto toliko fonetska (muzička) koliko i duhovna (mentalna) pojava. Pesnik je njenim smerom krenuo ka dubokim slojevima slika i značenja, koji nas kroz folklor vode do zapamćenih tragova mita. To prodiranje po dubini kolektivnog, arhetipskog pamćenja, po svojim je razmerama bilo potpuno novo u srpskom pesništvu. Između ostalog, zbog toga su mnoge njegove pesme smatrane hermetičkim. A hermetičkim su izgledale i one za koje bi bilo malo ako bismo rekli da su prožete religioznim nadahnućem, jer sadrže izvorni doživljaj božanskog. Mi nemamo drugog pesnika čije reči trepere u protivrečnom doživljaju numinoznog: kad je čovekovo vaznesenje u isti mah i njegovo poništenje. Otuda nam se oko Nastasijevićevih pesama stalno priviđa mistički nimbus.

Uspon srpskog pesništva produžen je znatno kasnije: početkom pedesetih godina, kada su prve knjige Miodraga Pavlovića i Vaska Pope označile prelom koji će književna istorija pamtiti. Novi pesnički senzibilitet uključuje surove slike dehumanizovanog sveta, ponekad crnohumorne, pa i apsurdne. Osnovna podloga, međutim, Popinih pesama, koja je spočetka bila unekoliko prikrivena, postajala je sve razgovetnijom: kao najpre Rastko Petrović a za njim Momčilo Nastasijević, on je crpeo gradivo iz jezičkog i folklornog pamćenja, idući sve do rane kontaminacije paganstva i hrišćanstva, da bi na kraju, u Vučjoj soli, dospeo do ostatka praslovenskog mita. U istoj knjizi ili spevu seže se, ispod mita, u čovekovo obredno iskustvo kada on doživljava svet kao živu celinu, kada se vraća "izvoru žive vode", a sama naša zemlja, koju smo već opustošili i iznutra i spolja, beži "prema pojilu repatih zvezda".

Kao i u nekim drugim evropskim književnostima, kod nas je takođe simbolističko nasleđe s početka veka kasnije obnavljano. Obnavljao ga je najdoslednije Ivan V. Lalić, i to postepeno i neprestano, sve do pretposlednje svoje knjige Pismo. Težnju za originalnošću, koja je začeta u romantizmu, zamenila je kod modernih pesnika ne samo potreba da se vraćanjem na stalne oblike, proverene dugim iskustvom, izbegne osipanje i rasulo, nego i želja da svom glasu pridruže glasove svojih prethodnika. Kada u jednoj pesmi Lalić u svoj glas uvede i glas Laze Kostića, onda mi osećamo kako ta pesma rezonira u širokome prostoru naše pesničke tradicije. Na kraju je preuzeo kanon iz crkvenog pojanja, iz himnografije, i obnovio ga prenošenjem u savremenu umetničku liriku. Pošto je kanon bio najvažniji oblik u starom srpskom pesništvu, Lalić je, u izvesnom smislu, povezao dve vremenski najudaljenije tačke u razvojnome luku naše poezije.

Paralelno s promenama u poeziji, početkom pedesetih godina menjali su se roman i pripovetka. Ako se na paralelizmu još malo zadržimo, možemo reći da su se i u romanu, i to najpre u Zimskom ljetovanju Vladana Desnice, počele povremeno pojavljivati slične slike dehumanizovanog sveta, crnohumorne i groteskne. Takvu promenu, međutim, koja postaje sastavnim delom književnog stila i znatno utiče na potonju srpsku prozu, nalazimo tek kod Miodraga Bulatovića. Njegove pripovetke i roman Crveni petao leti prema nebu pomeraju ugao posmatranja sve dok stvarno ne dobije obrise čudnovatog, pa i fantastičnog. Nije slučajno što nas u njegov roman uvodi pogled jurodive junakinje, okrenut ka praznom nebu. Okreće se slika sveta, smelije no ikad u našoj prozi, a pri tome dobija čas infantilne, čas magične, a često i ironične, sarkastične prelive.

Od sredine šezdesetih godina u prvi plan ulaze Borislav Pekić i Danilo Kiš, koji će sve do kraja veka jednako zaokupljati pažnju kritike i davati podsticaj mlađim srpskim prozaistima. Postmodernizam, brz kao velika književna moda, upravo će njih dovesti u samo središte književnog života. Pri tome je Danilo Kiš umetnost pripovedanja sublimisao sve do trenutka kad ona samoj sebi postaje predmet. Pripovedanje se diže do sopstvene poetike, a poetika se, na kraju, i sama počinje pripovedati. Ovo čisto književno zbivanje može se — s estetskim uživanjem i uzbuđenjem — pratiti duž cele trilogije Porodični cirkus. Zato njome i završavamo ovaj kratki pogled na razvoj naše književne umetnosti u poslednjem veku.

Novica Petković (1999)

"Slovenske pčele u Gračanici" Izabrani eseji, članci i razgovori Priredio Dragan Hamović

Srpska književnost 20. veka

KNJIŽEVNOST 20. VEKA

MODERNA

Na prelazu iz 19. u 20. veku srpska književnost dobija sva osnovna obeležja moderne nacionalne književnosti. Obično se uzima da u vodećim evropskim književnostima moderan roman i pripovetka nastaju posle dezintegracije realizma, kada se s naturalizma prelazi na impresionizam. Moderna lirika počinje od (francuskih) parnasovaca i prelaska na simbolizam. Menja se takođe i književna kritika, kao i književna teorija. Ona napušta spoljašnje tumačenje književnosti i prelazi na unutrašnje: na analizu umetničkih svojstava dela, a ne okolnosti u kojima ono nastaje. U srpskoj književnosti slične pojave zapažamo ne samo u pojavi parnasovske lirike Vojislava Ilića, koja je 90-ih godina prošlog veka imala veliki broj sledbenika i dominantan uticaj, nego i u književnoj kritici.

Već je Ljubomir Nedić (1858—1902), koga s pravom možemo smatrati pretečom unutrašnjeg tumačenja književnosti, podvrgao 1893. oštroj kritici utilitarnu teoriju umetnosti Svetozara Markovića, koji je u realizmu isticala društvenu ulogu književnosti. Sasvim suprotno od toga, Nedić na primeru Ilićeve lirike ističe on, nije obično, nego je to "osećanje za Lepo"; pesnička emocija po svojoj je prirodi "artistična emocija". Otuda, mesto ranijeg zanimanja pretežno za tematiku, sama forma dobija na vrednosti. Tako se pažnja i kritičara i čitalaca, a i samih pesnika, postepeno pomera prema izradi pesme kao specifične umetničke tvorevine, što će imati dalekosežne posledice ne samo za tumačenje i vrednovanje pesništva nego — a to je najvažnije — i za njegov razvoj u naredne dve decenije.

Razume se, promene koje zapažamo u srpskoj književnosti dobile su podsticaja od sličnih promena koje su se nešto ranije desile u nekim evropskim književnostima. Među književni kontakti i uticaji sve se jače osećaju. Ali očigledno postoji i izvestan paralelizam u razvoju. Tako se ceo period koji obuhvata od 90-ih godina prošlog veka pa do Prvog svetskog rata označava terminom koji je zajednički za većinu srednjoevropskih i južnoslovenskih književnosti — moderna. Iako je termin uzet iz nemačke književnosti, upravo u ovo vreme kontakti s njom i njen uticaj osetno slabe. Samo u srpskim zemljama koje su se tada nalazile pod vlašću Austro-Ugarske (Vojvodina, Bosna, Hercegovina i srpski krajevi u Hrvatskoj) nemački su kulturni i književni uticaj i dalje osećao. U samoj pak Kraljevini Srbiji i u njenoj prestonici Beogradu naglo jača francuski uticaj. Bio je to srećan sticaj okolnosti, jer su tada nove književne ideje dolazile iz Pariza.

Za dve decenije — koliko je moderna najviše trajala — umetnički uspon književnosti bio je veći no ikada ranije. Naročito se to osećalo u poeziji, što je savremenog pesnika M. Pavlovića navelo da ovo razdoblje nazove "jedan mali zlatan vek naše poezije". Ali je zanimljivo, mada nije slučajno, da nije bio ništa manji napredak kritike i nauke o književnosti. Jedan širi pogled pokazao bi da je u isto vreme nauka uopšte u Srbiji, u svim svojim osnovnim granam doživela procvat. Znatno ojačao kao kulturni i naučni centar, Beograd je preuzeo vodeću ulogu i u književnosti. Književni život prestonice, kao i kod nekih drugih naroda, usmeravao je rzavoj i utvrđivao zajednička merila. Ono što je Nedić pokušao ali nije ostvario, ostvariće od njega mlađi kritičar Bogdan Popović (1864—1944). On će 1901. u Beogradu pokrenuti možda najznačajniji i svakako najbolje uređivan časopis "Srpski književni glasnik". Za prvih četrnaest godina izlaženja "Glasnik" je i kod pisaca i kod njihovih čitalaca pojačavao izvesne predstave o književnim uzorima prema najopštijim ali jedinstvenim merilima.

Očigledno je uloga kritičara prilično porasla. Istoričari će kasnije napominjati da je u vreme moderne postojala "hegemonija kritike". Ali je upravo ta hegemonija bila jedan od uslova da se kritičkim prevrednovanjem nasleđa uspostave određeni kontinuiteti u književnom razvoju. Najpre će B. Popović načiniti izvrsnu Antologiju novije srpske lirike (1911). Predgovor, strog izbor pesama, kao i njihov razmeštaj, prikazali su istorijski sled novih liričara — od rodonačelnika Radičevića do simboliste Dučića — kao neprekinut niz usavršavanja pesničke umetnosti. Zatim će drugi urednik "Glasnika" i najistaknutiji kritičar Jovan Skerlić (1877—1914) napisati Istoriju nove srpske književnosti (1914). On je prema savremenim kriterijumima opisao smenjivanje epoha, stilskih formacija i škola. Dobijena slika pokazala je da se nova srpska književnost razvijala na način tipičan za evropske književnosti. Najzad, Pavle Popović (1868—1939) preduzeo je široka istorijsko-komparativna istraživanja u svim domenima: narodna, srednjovekovna, dubrovačka i nova književnost.

Za književnost je oduvek bilo od posebnog značaja ono što se u jeziku dešava. Na početku 20. veka književni jezik je stabilizovan. Ali su se izvesni odnosi vidno pomerili. Zasnovan na narodnim govorima koji su dobrim delom uzeti iz usmene poezije i proze, književni jezik je u početku više odgovarao potrebama ruralne i tradicionalne kulture nego urbane i moderne. Valjalo ga je prilagođavati novim, više intelektualnim potrebama, sa složenijim stilskim diferenciranjem. U tome je beogradska sredina počela da igra odlučujuću ulogu. Ako je u početku široko shvaćena periferija jezički uticala na kulturni centar, sada centar utiče na nju: podvodi lokalne razlike, koje dolaze iz pokrajina, pod opštu standardizaciju i formira funkcionalne stilove. Tako se obrazuje jedan poseban oblik u kome se književni jezik pojavljuje, prilagođen potrebama razvijene urbano-intelektualne sredine: za njega se odomaćio naziv beogradski stil. Njime ne pišu samo književnici. Podjednako ga nalazimo i u naučnoj prozi. Jedan od izrazitijih predstavnika je istoričar Slobodan Jovanović (1869—1958), koji je samo povremeno razmatrao književne teme, ali se zato svi njegovi tekstovi mogu čitati kao da su književni već i zbog same stilske veštine.

Stilska veština, koja nije samo jezička, nigde nije došla toliko do izražaja kao u poeziji. I nijedan pesnik nije je toliko dugo i tako strpljivo usavršavao kao Jovan Dučić (1874—1943). Najpre je bio Ilićev sledbenik, da bi zatim (Pesme, 1908) načinio oštar prelaz na simbolističku poetiku s francuskim uzorima. Jako je suzio izbor uglavnom na dva stiha: simetrični dvanaesterac (aleksandrinac) i jedanaesterac, oba po poreklu francuska. Sužavanje se oseća u svemu — u izboru motiva, slika, boja — i može se desiti u vezi s težnjom da se sažimanjem spoljnog opisa pojača simbolično značenje. U pesmi se opis katkad daje u savršenim proporcijama, koje ga čine malim remek-delom. Ali nije satiričan, kao kod parnasovaca, nego se razvija u tanano gradiranim prelivima. Rođen u Hercegovini, nadomak Jadranskog mora, Dučić je nosio tipičnu mediteransku ljubav za svetlo, sunce, ravnotežu i sklad. Takav je i njegov stih, odmeren i zvučan. Na tome se on, međutim, nije zaustavio: kasniji razvoj vodio je ka promeni stiha i zgušnjavanju slika ispunjenih dubokim tragizmom a protkanih hrišćanskom simbolikom. Pozna knjiga Lirika (1943) predstavlja sam vrh srpske misaone lirike u vezanom stihu.

Za razliku od Dučića, drugi podjednako značajan pesnik Milan Rakić (1876—1939), od samog je početka prihvatio dvanaesterac i jedanaesterac, i uglavnom ih nije napuštao, ali je zato ta dva stiha doveo do ritmičkog savršenstva. Manje raznolik, on je i manje plodan: objavio je svega dve sveske pesama u kratkom razmaku (Pesme, 1903, 1912). Disciplinovaniji od drugih, on će do virtuoznosti dovesti umetnost rime i strofe, kao i ukrštanje stihovnih i sintaksičkih jedinica u raznolikim oblicima opkoračenja (ewambement). To je odgovaralo izvesnoj emocionalnoj uzdržanosti, pa i gorkoj ironiji i skepsi koje nalazimo u Rakićevim pesmama. Pomalo podignut, svečan ton njegovog stiha i strofe izvanredno je usaglašen s istorijskim temama — vezanim za Kosovo — u nevelikoj grupi patriotskih pesama.

Pravo obilje patriotskih pesama nalazimo kod trećeg pesnika, Alekse Šantića (1868—1924), ali je on više produžio ovaj tradicionalni žanr nego što ga je, kao Rakić, u novom duhu izmenio. U Mostaru (Hercegovina), u kome je Šantić rođen i iz kog nije odlazio, formirana je grupa srpskih pisaca oko časopisa "Zora". Njoj je u početku pripadao i Dučić, kao i najznačajniji pripovedač koga je Hercegovina dala Svetozar Ćorović (1875—1919). Tu nije prekidan kontinuitet razvoja s književnošću 19. veka. Slično Šantiću, pesnik iz Vojvodine Veljko Petrović (1884—1967) takođe je doprineo obnovi patriotske poezije (Rodoljubive pesme, 1912, zatim Na pragu, 1914). On je još značajniji kao pripovedač: od izuzetne pripovetke Bunja (1905) pa do poslednje knjige Dah života (1964).

Mlađi, od Dučića i Rakića radikalniji pesnici već su naišli na nesporazume s kritikom, što je znak daljih promena. Početna sumorna raspoloženja pretvorili su u mračna, a umereni pesimizam u očajanje. Oni su u beogradskom sivilu prvi počeli da otkrivaju velegradski splin, koji je Bodler uveo u poeziju. Najpre je Sima Pandurović (1883—1960) u zbirci Posmrtne počasti (1908) gotovo hladno opisivao prizore telesnog i duševnog rasula. Zatim je Vladislav Petković Dis (1880—1917) širom otvorio srpsku liriku za iracionalne sadržaje i slike iskrsle iz podsvesnog života (Utopljene duše, 1911). Sav u snovima i slutnjama, on se malo starao o spoljnom izgledu svoje pesme. Ona nije besprekorna, naročito ne u jeziku. Pa ipak Disove pesme idu među najmuzikalnije na srpskom jeziku. Neobična inverzija slika, pomerena sintaksa i tamna značenja najavljivali su nove promene u poeziji.

Za razliku od poezije, proza se teže i sporije menjala. Štaviše, upravo je prevlast lirike učinila da se kod proznih pisaca pojavi zajednička osobina koja je još J. Skerlića navela da ih nazove "lirskim realistima". Najviše su, međutim, došla do izražaja stilska obeležja impresionizma. Tome je blizak Petar Kočić (1877—1916), kod koga je ponekad teško povući granicu između pesme u prozi i pripovetke (S planine i ispod planine I—III, 1902—1905). Surove bosanske planine podjednako su junaci njegovih pripovedaka kao i mali ljudi koji se s njima bore da bi opstali. U isti mah lepa i strašna, bosanska se priroda kod Kočića kao elementarna snaga stapa s čovekom u otporu protiv tuđinske, imperijalne austrougarske vlasti. Kočić je rodonačelnik bosanske pripovetke. Isto toliko fascinantnih impresija o Jadranskom moru i krševitim primorskim predelima nalazimo kod Iva Ćipika (1869—1923). Ali je on u romanima dao i šire slike života u Dalmaciji i njenom zaleđu: u prvom Za kruhom (1904) odlazak glavnog junaka, obrazovanje u tuđem gradu i povratak u zavičaj, na koji se već gleda drugim očima, a u drugom Pauci (1909) razvijena je slika socijalnog raslojavanja. Ona prvu temu, vezanu za sličan milje susedne like, Veljko Milićević (1886—1929) je u romanu Bespuće (1912) književno transponovao u moderniji oblik čovekovog otuđenja. Glavni junak je svuda ravnodušni tuđinac, što prerasta u temu bezavičajnosti novog čoveka. To je izvrsno delo i po fakturi i po viđenju sveta očima stranca.

Srpski moderan roman i pripovetka zapravo počinju od Borisava Stankovića (1876—1927). Njegovi su likovi složeno građeni, s jakim unutrašnjim konfliktom između protivrečnih pobuda. Pripoveda se iz velike blizine glavnog junaka, često i iz njegove svesti, što pomoću introspekcije vodi do najranijih, duboko potisnutih doživljaja. Niko kao on u romanu Nečista krv (1910) nije tako smelo ponirao u duševni i čulni život, niti je s toliko dramatičnosti prikazao odnos između kolektivnih zabrana koje nameće kultura i individualnog, osećajnog, pa i telesnog. Pri tome se telo glavne junakinje Sofke prikazuje u pokretu, s neprestanim promenama i s obiljem senzacija za koje ranija proza nije znala. Otkriven je, uz to, ceo jedan malo poznat svet gradske a stare balkanske kulture. Nečista krv je prvi srpski roman koji je u prevodu na više evropskih jezika dobio laskave kritike. Drugi roman Gazda Mladen, gotovo sve pripovetke, kao i često igrana drama Koštana, takođe su vezani za malu varoš Vranje na krajnjem jugu Srbije.

Izrazito analitičku prozu, svu ispunjenu pažljivo stilizovanim utiscima, počela je u to vreme (Saputnici, 1913) da objavljuje Isidora Sekulić (1877—1958). Kod nje gotovo redovno služenje introspekcijom — sa sklonošću ka esejizaciji narativnog teksta — teži da preraste u praćenje toka svesti. Između dva rata, a i kasnije, I. Sekulić je jedan od najboljih esejista i tumača književnosti. Manje sklon inovacijama Milutin Uskoković (1884—1915) napisao je dva romana iz beogradskog života: Došljaci (1910) i Čedomir Ilić (1914). Uskokovićev razvoj je, međutim, prekinuo Prvi svetski rat, kao i razvoj od njega još mlađeg Milutina Bojića (1892—1917). On se po nekim osobinama vraća na zvučan parnaso-simbolistički stih, s retorički podignutim tonom. Takvim stihom napisana je i Plava grobnica potresna pesma o jonskom moru kao grobnici izbegle i bolešću desetkovane srpske vojske. Sem toga, Bojić je redak pisac koji je predano radio na drami: napisao je pet dramskih tekstova na istorijske teme (Kraljeva jesen, Uroševa ženidba i trilogija Despotova kruna) i dve na savremene (Lanci i Gospođa Olga).

Novica Petković

               

Srpska književnost 20. veka

KNJIŽEVNOST 20. VEKA

AVANGARDA I MEĐURATNA KNJIŽEVNOST

Nesumnjiv umetnički usponi srpske književnosti koji su prekinule ratne godine nije, kao što se moglo očekivati, obnovljen i produžen. Obnovljen je, vrlo brzo, književni život, naročito u Beogradu, koji je dobrim delom bio razrušen grad. To, međutim, više nije bila prestonica Srbije, nego jedne nove državne tvorevine oslobođenih jugoslovenskih naroda — Jugoslavije. Pisci, mahom mladi, nisu dolazili samo iz različitih domaćih književnih sredina: mnogi od njih doneli su iskustva stečena u raznim evropskim metropolama gde su kraće ili duže boravili. Razlike su dinamizovale književni život. Stari uzori počeli su da gube na vrednosti. Umesto vodećeg časopisa, kakav je bio "Srpski književni glasnik", pojavilo se više novih, najčešće kratkovekih, ali sa svojim zasebnim, međusobno teško pomirljivim programima. Osporavanju je postepeno podlegalo sve, ili gotov sve, što je pripadalo ranijoj književnosti.

Osporavanje kome su bili skloni mladi pisci nije, međutim, dolazilo samo od opšte skepse izazvane surovim i, za mnoge, traumatičnim ratnim zbivanjima. Ono je bilo i deo programa novih književnih pokreta, čiji su manifesti preplavili evropske književnosti najpre uoči rata, a onda i posle rata. Svi ti brojni pokreti, ponikli u raznim zemljama, slili su se u jednu opštu književnoistorijsku pojavu (stilsku formaciju) za koju se ustalio naziv — avangarda. Avangardna književnost je — kao i avangardno slikarstvo i muzika iz istog vremena — zapravo osporavala tradicionalne umetničke norme i oblike. U srpskoj književnosti ekspresionizam će se 1920. prvi oglasiti kao avangardni pokret. Manifest ekspresionističke škole napisao je Stanislav Vinaver (1891—1955). On je preuzeo ulogu kritičara koji u isti mah objašnjava poratnu a polemički destruiše doratnu književnost. Parodija je moćno sredstvo destrukcije. I Vinaver će, nimalo slučajno, najpre parodirati Popovićevu Antologiju novije srpske lirike, dakle onaj vid razvoja koji je kanonizovao autoritativni kritičar moderne.

Vrlo brzo okupile su se, oko pojedinih glasila, grupe pisaca koji su bili bliži futurizmu ili dadaizmu, nešto kasnije i nadrealizmu. Pored ovih internacionalnih, pojavili su se i domaći pokreti kao što su zenitizam i hipnizam. Osnivač prvog Ljubomir Micić (1895—1971), manje značajan kao pesnik, pokrenuo je časopis "Zenit" (1921—1926), koji je okupio saradnike iz raznih zemalja i postao prvi internacionalni časopis za književnost i umetnost. Osnivač drugog Rade Drainac (1899—1943) značajniji je kao pesnik, a pokrenuo je 1922. "Hipnos", jedan od karakterističnih efemernih časopisa. Desetak godina burnog književnog života ispunjeno je mnogim polemikama, manifestima, kao i eksperimentalnim tekstovima, koji su mahom dela kratkog veka. Ali su u isti mah nastala i dela trajne vrednosti. I što je najvažnije u vreme kad su gotovo sve književne konvencije podvrgavane sumnji formirali su se neki od najkrupnijih pisaca 20. veka.

U početku je među novim, buntovnim piscima najistaknutiji Miloš Crnjanski (1893—1977). Zbirka pesama Lirika Itake (1919) izazvala je oštre polemike. Povratak vojnika (što je i sam Crnjanski) iz tuđine u zavičaj, upoređen s Odisejevim povratkom na Itaku, poslužio je kao opšti okvir ne samo za antiratnu liriku nego i za neobično smelo, tipično avangardno poricanje kanonizovanih vrednosti (i mitova) nacionalne kulture. Polemiku je izazvalo i narušavanje pesničkih normi. Crnjanski je zatim ritmički izmenio srpski stih: potisnuo je metar, a veću ulogu dobile su intonacija i sintaksa. Ritmički preuređena rečenica preneta je iz stiha u prozu. Došlo je do zbližavanja stiha i proze, lirike i romana. Stoga njegovi romani imaju jak lirski naboj, počev od Dnevnika o Čarnojeviću (1921), koji je tematski paralelan Lirici Itake. Dva druga romana, Seobe (1929) i Druga knjiga Seoba (1972), imaju istorijsku podlogu: Srbi izbegli u Ugarsku, a onda i u Rusiju u 18. veku, i njihovo učešće u bitkama širom Evrope. Snažna romaneskna freska na biblijsku temu o izgnanom narodu. Najzad, Roman o Londonu (1972) daje sliku emigranata, rasejanih lica u savremenom megalopolisu. Svi likovi, i ceo jedan narod, nalaze se u potrazi za zavičajem. Povratak izgubljenom zavičaju kod Crnjanskog je književno stilizovan kao jedan od utopijskih čovekovih snova.

U književnim inovacijama dalje je išao Rastko Petrović (1898—1949). U Otkrovenju (1922) napušta sva obeležja starog stiha, a u romanu sa temom o životu starih slovenskih božanstava Burleska gospodina Peruna boga groma (1921) razbija jedinstvo radnje, vremena i prostora. S novim težnjama u umetnosti upoznao se u Parizu, gde se školovao posle povlačenja sa srpskom vojskom preko Albanije. Pod snažnim uticajem psihoanalize, iz svesnoga prelazi na podsvesni čovekov život. Razvio je pesničku teoriju o razgrađivanju jezičkih struktura da bi se doprlo do izvanpojmovnih, čisto čulnih sadržaja. Prvi je među srpskim piscima počeo da se interesuje za primitivne i egzotične kulture. Njegovo najobimnije delo Dan šesti (1960) jedini je moderni roman o povlačenju preko Albanije. Pre toga je samo Dragiša Vasić (1885—1945) u izvanrednoj knjizi pripovedaka Utuljena kandila (1922) šire zahvatio ratnu problematiku u Srbiji.

Među pesnicima jedino je Momčilo Nastasijević (1894—1938) svoje delo završio kao jedinstvenu celinu. Najpre Pet lirskih krugova (1932), zatim još dva: Magnovenja i Odjeci (1938). On se vratio folklornom stihu i melosu ne da bi ih uneo u svoju pesma, nego da bi u njima otkrio ono što je zvao maternjom melodijom. Više od drugih pesnika aktivirao je iz jezičkog pamćenja stare slike i značenja. Njegova je lirika povremeno hermetična, ali je zato i jedna od najdubljih uopšte u srpskoj poeziji. Ima u njoj i mističkog zanosa i izvornog religioznog nadahnuća. Sem pripovedaka, koje su srodne lirici, a Zapis o darovima moje rođake Marije pravo je remek-delo, napisao je u dve drame u stihu (Međuluško blago, Đurađ Branković) i jednu u prozi (Kod "Večite slavine"), koje se mogu uvrstiti u vrhunska dramska dela. On je najznačajniji među dramskim piscima u ovom periodu, od kojih valja pomenuti Todora Manojlovića (1883—1968), inače pesnika i autora opsežne knjige Osnove i razvoj moderne poezije (1987), kao i Ranka Mladenovića (1893—1943) i Živojina Vukadinovića (1902—1949), koji su bili i pozorišni kritičari.

Umetnost pripovedanja niko nije toliko razvio i usavršio kao Ivo Andrić (1892—1975). On nije samo tematski vezan za Bosnu. Od svih naših krajeva — kako je to primetila I. Sekulić — nigde se tako predano a odmereno ne pripoveda kao u Bosni. Pokazale su to još usmene pripovetke i epske pesme u Karadžićevim zbirkama. Zatim Petar Kočić. I najzad, savremenici Andrićevi, od kojih valja pomenuti Isaka Samokovliju (1889—1955), Borivoja Jevtića (1894—1959) i Marka Markovića (1896—1961). Andrić je pre na kraju nego na početku jedne narativne tradicije, koju je on transponovao u savremene oblike pripovetke i romana. Otuda se kod njega već u prvoj pripoveci Put Alije Đerzeleza (1920) i prvom zborniku Pripovetke (1924) oseća sigurnost u jeziku i uravnoteženost u komponovanju, koje isto toliko duguju prošlosti koliko je i uvode u moderna vremena. Njegov bogat pripovedački opus raznolik je i tematski i morfološki. Ali nema ekstremnih rešenja, ni eksperimenata, Andrić ide u retke pisce koji u isti mah inoviraju i kanonizuju. Takva su i tri romana objavljena 1945: Na Drini ćuprija, Travnička hronika i Gospođica. Nešto kasnije objavljena Prokleta avlija (1954) pokazala je svu Andrićevu pripovedačku veštinu: prastaro uokviravanje priče u priči transformisao je u skladno a složeno sagrađenu višeznačnu strukturu kratkog romana. Na sadržajno-tematskom planu tome odgovara nataloženo iskustvo i vekovna mudrost crpeni iz istočnih i iz zapadnih kultura, koje su se u Bosni susrele i ukrstile. Kada je 1961. dobio Nobelovu nagradu, posao je najviše prevođen i na drugim jezicima tumačen srpski pisac. Ušao je u geteovski shvaćenu svetsku književnost, kao ranije narodna pesma i Njegoš.

Krajem 20-ih godina, kada se u Evropi avangardni pokreti menjaju ili gube, srpski nadrealisti izdaju manifest Pozicija nadrealizma (1930). U Beogradu se zapravo već od 1922. nadrealizam paralelno razvija s istoimenim Bretonovim pokretom u Parizu. Marko Ristić (1902—1984) preuzima ulogu rukovodioca i teoretičara. Polazi se od Frojdovog otkrića da na prelazu iz nesvesnog u svesni čovekov život postoji cenzura koja nepoželjne (zabranjene) sadržaje deformiše u simboličke slike. Nadrealisti te slike koje potiču iz snova i potajnih želja daju u svojim tekstovima kao labavo povezane, mutne, često i groteskne. Oni, zatim, odbacuju kanonizovanu književnost suprotstavljajući joj spontanu poeziju koja nastaje u nesputanim asocijacijama, tehnikom automatskog pisanja. Promene u književnosti povezuju s društvenim promenama, s revolucijom, što ih je 30-ih godina približio marksističkoj ideologiji. Njihova je snaga pre u subverziji nego u gradnji književnih oblika.

Među njima je najfiniji liričar Milan Dedinac (1902—1966). Njegova poema Javna ptica (1926) smatrana je obrascem čiste poezije. Dedinčevo sabrano delo Od nemila do nedraga (1957) sačinjeno je od pomešanih stihova s prozom, lirike s ogledima. Drugi pesnik Dušan Matić (1898—1980) upuštao se, počev od 1923, u još smelije eksperimente u jeziku i stihu. Tek od zbirki Bagdala (1954) i Buđenje materije (1959) postaje uticajan pesnik. Kod njega nalazimo retko uspeli spoj misaonosti i lakog, gotovo ležernog kazivanja. Treći pesnik, i plodni romansijer, Aleksandar Vučo (1897—1985) jedini je prema nadrealističkim načelima pisao humornu poeziju (Humor Zaspalo, 1930) i poeziju za decu (Podvizi družine "Pet petlića", 1933). Najzad, najmlađi Oskar Davičo (1909—1989) u izuzetno plodnom pesničkom i romansijerskom delu najdalje je išao u povezivanju nadrealističke tehnike pisanja i ideološkog angažovanja na levici. Zbirke Pesme (1938) i Hana (1939) najbolji su deo njegove poezije. One idu i među bolje knjige međuratne poezije uopšte. Njima je bliska kasnija Višnja za zidom (1950). Zatim je Davičo deset obimnih romana posvetio životu revolucionara i graditelja novog društvenog poretka. Međutim, samo je prvi roman Pesma (1954) inovacijom narativnih postupaka uticao na savremenu srpsku prozu.

Od sredine 30-ih godina među srpskim piscima dolazi do jače ideološke polarizacije na levicu i desnicu. Na levici se od književnosti ponovo zahteva da služi određenim društvenim ciljevima. Formira se pokret "socijalne literature". On nije dao značajnije pisce. Ali su ti pisci uticali na književni život uoči rata. U čisto književnom pogledu bili su konzervativni. Obnavljali su neke prevaziđene obrasce. Pa ipak, obnova tradicionalne književnosti nije njihova zasluga, jer ona 30-ih godina nije toliko obnavljana koliko je, nakon gašenja avangardnih pokreta, njeno prisustvo postalo uočljivije. I u vreme najburnijih promena postojao je, potisnut ali neprekinut, razvoj starih književnih oblika u lirici i romanu. Tako je, bez većih inovacija, Branimir Ćosić (1903—1934) u svom najznačajnijem delu Pokošeno polje (1934) zapravo usavršio tip beogradskog romana, čije je prve obrasce dao M. Uskoković. U lirici valja pomenuti Velimira Živojinovića Massuku (1886—1974).

Retko koji pesnik, međutim, svojim delom obuhvata tako dug razvojni kontinuitet kao Desanka Maksimović (1898—1993). Od prve zbirke Pesme (1924) pa do naših dana ona je sedam decenija bogatila i usavršavala liriku koja ima sva tradicionalna obeležja: ispovedna, osećajna, deskriptivna i, često, rodoljubiva. Pretežno je pisala jednom umerenom varijantom slobodnog stiha, ali vrlo muzikalnom. Jezik je bogat i kultivisan. U poznoj zbirci Tražim pomilovanje (1964) najviše je došla do izražaja glavna njena osobina: ona je pesnik sveta kakav jeste, i dobar i zao (za koji traži pomilovanje), a ne kakav bi mogao ili morao biti (prema jednom carskom zakoniku). D. Maksimović je nesumnjivo najpopularniji srpski pesnik 20. veka. Ništa manje nije popularan, ali mahom u prozi Branko Ćopić (1915—1984). Zajedno s D. Maksimović, on je najistaknutiji dečji pisac. Pred rat su mu izašle tri knjige pripovedaka, vezane za zavičajnu Bosansku krajinu. Rat je proveo s partizanima u Bosni, i to je bitno uticalo na više knjiga koje je od 1944. učestalo počeo da objavljuje. Najopsežniju ratnu sliku Bosne daće u romanu Prolom (1952) iza kog je usledilo još nekoliko. Najvažnije su, međutim, njegove pripovetke. Kad se ponovo vratio detinjstvu i svetu, koji ga je u početku zaokupljao, dao je u Bašti sljezove boje (1970) mala, u dva ciklusa povezana pripovedačka dela od trajne vrednosti. Blagi humor, imaginacija i slike potekle iz narodne predaje odnose pobedu nad surovom zbiljom.

Novica Petković

               

Srpska književnost 20. veka

KNJIŽEVNOST 20. VEKA

SAVREMENA KNJIŽEVNOST

Početkom trećeg i najdužeg perioda, koji obuhvata savremena književnost, označio je isto toliko kraj jednog rata koliko i promena društvenog sistema. Drugi svetski rat podjednako je bio razoran za srpski narod kao i Prvi. On je, međutim, u književnosti ostavio dublje tragove. Bio je i složeniji. Jer je, sem otpora stranim okupacionim vlastima, došlo do unutrašnjeg raskola u narodu na ideološkoj osnovi. Dva paralelna pokreta otpora — četnički (predvođen monarhistima) i partizanski (predvođen komunistima) — bili su međusobno nepomirljivi. Pobeda drugog dovela je do uspostavljanja socijalističkog društvenog poretka, koji će se u Jugoslaviji održati pola veka i uticaće na književni razvoj znatno više no što su to mogli raniji društveni sistemi. Shvaćena kao deo društvene nadgradnje, književnost je podvedena pod ideološku kontrolu sa stanovišta prilagođene marksističke filosofije. Književni razvoj počev od 1945. ne može se valjano razumeti ako se ne uzme u obzir ova svim nova pojava. Jer on će u primetnoj meri zavisiti od opštih političko-ideoloških promena, koje su znale da budu oštre i nagle, ali su iz decenije u deceniju gubile na snazi i književnu umetnost ostavljale da se samostalnije razvija.

U književnom životu prvih poratnih godina prevlast imaju pisci s levice. Ali ni sada među njima nema pisaca od većeg značaja, ni među mlađima. Uostalom, ono čemu su težili zapravo i nije bila književna umetnost. Obrasci koje su sledili vodili su ih ka aplikaciji književnosti na socijalne, revolucionarne, patriotske teme, a potom i na teme obnove i izgradnje. Čak i najistaknutiji među pesnicima Čedomir Minderović (1912—1966), Tanasije Mladenović (1913) i suzdržaniji liričar Dušan Kostić (1917) nisu sa čisto književnog stanovišta značajni po onome što su u ovo vreme, nego po onome što su kasnije napisali idući za opštim razvojem srpskog pesništva. Još je izrazitiji primer Skendera Kulenovića (1910—1978), koji je u ratu napisao retko uspelu poemu Stojanka majka Knežopoljka, i nakon dužeg kolebanja među žanrovima i očiglednog lomljenja, tek u dve pozne sveske Soneta (1968, 1974) dao artistički disciplinovanu a duboku liriku.

Posle sukoba s centrom u Moskvi i izopštavanja jugoslovenskih komunista iz Informbiroa (Informacionog biroa komunističkih partija) 1948, kad je među njima pobedila liberalnija struja, u književnosti se odustaje od nametanja stilske uniformnosti koju podrazumeva socijalistički realizam. U beogradskim časopisima uskoro počinju polemike, koje će pravog maha uzeti početkom 50-ih i trajaće do pred kraj decenije. Konzervativniji realisti okupljaju se oko "Književnih novina" i "Savremenika", a inovacijama skloni modernisti oko "Mladosti" i "Dela". Iako su se modernisti pozivali, a i vraćali na iskustva međuratnih pisaca, to ipak nije bila samo obnova avangarde. Nešto sasvim novo, što dotad nije postojalo u srpskoj književnosti, naći ćemo najpre kod pesnika. Oštar kritičar starih shvatanja i tumač nove poezije je Zoran Mišić (1921—1976). Njegove kritike, polemike, eseji Reč i vreme (1953), zatim Reč i vreme I—II (1963), pokazuju da nisu bile posredi samo razlike u mišljenju nego i razlike uopšte u razumevanju pesništva.

Razumevanje je bilo osobito otežano kod Vaska Pope (1922—1991). Polemike oko njegove Kore (1953), zatim Nepočin-polja (1956), uzele su velike razmere. Jer osnovna obeležja stare lirike kao što su subjektivnost, lična osećanja i emocionalne konotacije u pesničkom jeziku ne nalazimo u većini Popinih pesama. Predmeti iz čovekove okoline opisuju se hladno i precizno. Ali postoji izvesno pomeranje koje taj opis čini metaforičnim: izražava nelagodnost, strepnju, strah i ugroženost. Popa uobličava iskustvo savremenog gradskog čoveka. Ali u isti mah pomoću jezičkog i kulturnog pamćenja otkriva i drugačija, starija čovekova iskustva. Od nacionalnih (Uspravna zemlja, 1972) dosezao je sve do praslovenskih (Vučja so, 1976) i univerzalnih simboličkih slika (Sporedno nebo, 1968). Čudesne slike iskrsle iz duboke potonule ljudske memorije vrlo brzo su počele da plene ne samo domaće nego i strane čitaoce. I Popa je već za života postao ne samo najviše prevođeni srpski pesnik nego i jedan od najpoznatijih evropskih pesnika.

Ništa manji udeo u nastalim promenama nije imala ni poezija Miodraga Pavlovića (1928). Njegova prva knjiga 87 pesama (1952) ispunjena je drastičnijim, za čitaoce lirike čak šokantnim prizorima. U to vreme sasvim novi fenomen apsurda pojavio se najpre kod Pavlovića. Mada se njegova poezija veoma razlikuje od Popine, on se takođe vraća u dijahronijske dubine pamćenja: Mleko iskoni (1963), Velika Skitija (1969), Nova Skitija (1970) itd. Izuzetno plodan kao pesnik, on nije manje plodan i značajan ni kao esejist. Treći podjednako značajan pesnik Stevan Raičković (1928) ni u prvim knjigama Pesma tišine (1952) i Balada o predvečerju (1955) nije stavljao pred nedoumice čitaoce i kritičare. I kad piše u vezanom i kad piše u slobodnom stihu, prepoznaje se tradicionalna lirska pesma. Raičkovićeva transpozicija pesničkog doživljaja u prirodu i pejzaž izgleda nam stara koliko i sama lirika. Ali je on ipak moderan pesnik, koji u sasvim ljupke slike iz prirode unosi nešto od egzistencijalne uzdrhtalosti i ugroženosti. Čisto lirska stanja oblikuje s naglašenim artizmom, naročito u sonetama Kamena uspavanka (1963). Slika bi bila nepotpuna kad se ne bi barem pomenulo postojanje tako različitih pesnika kao što su elegični Svetislav Mandić (1921), estradni Slobodan Marković (1928—1987) i podjednako kao pesnik i prozaist značajni Branko V. Radičević (1925), koji istrajno obnavlja jedan osobit vid folklorne kulture u zapadnoj Srbiji.

Premda u početku nešto sporije, proza se paralelno menjala s poezijom. Prikazivački momenat u njoj je mnogo važnije, pa napuštanje socijalističkog realizma nije moralo značiti i napuštanje realističkih stilskih obeležja. Prelaz se oseća naročito u romanima objavljenim 1950/51, koji se inače pominju kao prelomni. Najpre je to Svadba Mihaila Lalića (1914—1992), pisana u realističkom maniru, s tematikom iz poslednjeg rata, ali se ona ne daje samo na ideološkoj nego i na nešto jače istaknutoj psihološkoj ravni. Lalić u sledećim romanima neće menjati tematiku, ni vreme i mesto zbivanja (severna Crna Gora), čak će se i isti likovi pojavljivati više puta. Ali će zato produbljivati psihologiju likova, sežući sve do kolektivnih praobrazaca koji ne prestaju da upravljaju njihovim ponašanjem. Posle Njegoša, niko nije tako zahvatio i etnopsihološko nasleđe na prostorima Crne Gore. Sve složenija motivacija individualnog ponašanja na jakoj podlozi tradicionalnog morala zahtevala je nove oblike pripovedanja, i Lalić je do njih postepeno dolazio. Lelejska gora (1957) i Hajka (1960) najbolji su između desetak njegovih romana.

Drugi, 1951. objavljen roman — Daleko je sunce Dobrice Ćosića (1921) — pisan je smelije. Prvi put se među partizanima prikazuje izvesno unutarnje kolebanje i nedoumice, što je delovalo kao prvo iznenađenje i piscu donelo izuzetan uspeh. Ćosić će se zatim, u Korenima (1954), tematski vratiti na kraj prošlog veka i u više obimnih romana (serije romana) daće dramatičan razvoj i obrte u društvenom, ideološkom i političkom životu Srbije tokom prve polovine 20. veka. Vreme smrti I—IV (1972—1979) veliki je istorijski roman koji je književno transponovao ratnu dramu i stradanje srpskog naroda u Prvom svetskom ratu. Najzad, 1950. izašlo je Zimsko letovanje Vladana Desnice (1905—1967). To je prvi modernim prosedeom pisan roman s tematikom iz poslednjeg rata (u primorskom zaleđu Zadra). Desnica je još pre rata pisao pripovetke oslanjajući se na tradiciju srpskih pisaca u Dalmaciji. Zatim je njegova proza postajala sve meditativnijom. U izvrsnom romanu Proljeća Ivana Galeba (1957) pripovedanje već teče isključivo iz osetljive svesti obolelog muzičara, suočenog sa smrću i zamišljenog nad vekovečnom borbom svetla i tame, bića i ništavila.

Borbu suprotnih načela — ali dogme i pobune, vlasti i pojedinca — nalazimo i kod Meše Selimovića (1910—1982). On je srazmerno kasno objavio romane koji su mu doneli brz uspeh ne samo kod domaćih nego i kod stranih čitalaca. Njegov orijentalni milje mračniji je i suroviji od Andrićevog. Derviš i smrt (1966) pripoveda jedno duhovno lice, derviš iz 18. veka a Tvrđavu (1970) obrazovan čovek iz 17. veka. Tenzija i dramatičnost uobličeni su u njihovoj uznemirenoj svesti i pokolebanoj savesti. Biblijski intoniranim stilom iznosi se večiti čovekov strah i stradanje pod ideološkom prisilom i u skrivenoj mreži koju vlast ne prestaje da razapinje. Slično Selimoviću, Boško Petrović (1915) posle pesama i pripovedaka prvi roman Dolazak na kraj leta objavljuje tek 1970. Njegovo najznačajnije delo je, međutim, impresivni Pevač I—II (1980). Pripovedanje u romanu teče paralelno u sadašnjosti i srpskoj kulturnoj prošlosti, od kraja 18. veka pa dalje. Ali suština nije u paralelizmu i poređenju dveju stvarnosti, nego u traganju za dubljim istorijskim tokom, za živim kulturnoduhovnim kontinuitetom; sadašnje se začinje u prošlom, prošlo se produžava u sadašnjem, a oba drže pred nama otvorenu budućnost. Nešto mlađi Aleksandar Tišma (1924) nije toliko sklon kontemplaciji koliko suzdržanoj, čak hladnoj deskripciji u pripovetkama i romanima. Prikazivanje surovih i zločinačkih prizora bez saučesničkih tonova prerasta u stil kojim je sagrađen neljudski svet, sa ljudskim figurama kao objektima manipulacije, u najboljem njegovom romanu Upotreba čoveka (1976).

Od svih poratnih pisaca niko nije pripovedač u užem značenju koliko Antonije Isaković (1923). Tek je on u pripoveci s ratnom tematikom dao nešto zaista novo. Najpre u jeziku, koji je krajnje eliptičan, čak opor. Onda u opisu, koji je precizan i gotovo oskudan, ali sa jakim simboličkim konotacijama. Najzad, u knjigama Velika deca (1953) i Paprat i vatra (1962) radnja je svuda pažljivo vođena i kompozicija uravnotežena. Te skladno sklopljene pripovetke ispunjene su, međutim, snažnom dramatičnošću. Žanr pripovetke dalje razvija Miodrag Bulatović (1930—1991). Njegova zbirka Đavoli dolaze (1955) izaziva oštre polemike. Zatim sledi Vuk i zvono (1958). Bulatović nije pisac od mere i discipline. Naglo menja ton, prelazi s ozbiljnog na parodijski. Spaja disparatne pojave, izobličavajući ih do groteske. A sve je to saobraženo s jednom prilično pomerenom slikom sveta: u njegovim pripovetkama povlašćena mesta glavnih likova dobijaju prezrena, pa i sumanuta lica ili sa sela ili iz gradskog polusveta. Očima takvih likova viđen je koliko neobičan toliko i čaroban svet u romanu Crveni petao leti prema nebu (1959), koji je — kao i neki drugi Bulatovićevi romani — preveden na većinu svetskih jezika. Bulatović, u stvari, započinje novu razvojnu etapu u srpskoj prozi.

U poeziji pak novom pokolenju pripada Ivan V. Lalić (1931). On od prve zbirke (Bivši dečak, 1955) do izvanredne poslednje (Pismo, 1992) postepeno obnavlja zapostavljenu liniju simbolističke poezije: kod njega nalazimo nešto od njenoga artističkog sjaja, uravnoteženih slika i duhovne sabranosti. Lalić se ne vraća samo u Vizantiju (Vizantija, 1987) nego i šire u antički svet, jer poput nekih evropskih neosimbolista s početka veka traga uopšte za klasičnom merom pesme i pesničko nadahnuće vezuje za kulturu. Premda je bio efemeran, indikativno je da se 1957. u Beogradu oglasio pokret pesnika koji su sebe nazvali neosimbolistima. Među njima je najistaknutiji Branko Miljković (1934—1961). U brzom — i smrću prekinutom — razvoju od nekoliko godina on teži obnovi misaonog pesništva, koje obrazlaže kao spoj simbolotvorne pesničke forme i mišljenja koje dijalektički povezuje krajnosti: vatru i pepeo, biće i ništavilo, život i smrt. Nazivao je to "patetikom uma", koja se silovito osetila u njegovoj najboljoj i jedno vreme veoma uticajnoj knjizi Vatra i ništa (1960).

Najbliži izvornoj simbolističkoj poeziji ipak je Borislav Radović (1935). On je kao tanani umetnik ispred ostalih današnjih pesnika. Od Poetičnosti (1956) do Pesama 1971—1991 (1991) ne prestaje da proverava mogućnosti stiha i jezika. Njegova krhka lirika povremeno podseća na M. Dedinca. Na drugog starijeg pesnika, D. Matića, podseća poezija Jovana Hristića (1933). Makar utoliko što i on u spontanom, kolokvijalnom tonu iznosi erudicijom posredovano iskustvo (Stare i nove pesme, 1988). Hristić je podjednako značajan kao pozorišni kritičar i autor drama na antičke teme (knjiga drama Četiri apokrifa, 1970). U nešto drugačijem smeru, razvijao se Ljubomir Simović (1935). S jedne strane je liričar koji teži uopštavanju i misaonosti, s druge se vraća zavičajnoj zapadnoj Srbiji, njenim predelima, prošlosti, kao i svakodnevnom životu, koji dosad niko nije pesnički oblikovao kao on (izabrane pesme Hleb i so, 1985). Njegove s uspehom izvođene drame (Drame, 1991) srodne su s lirikom. Dalje je, u čisto regionalnom, išao Matija Bećković (1939). Najpre je estradan i odveć retoričan. Zatim u poemama Reče mi jedan čoek (1970), Međa Vuka Manitoga (1976), Lele i kuku (1978) daje nove obrasce dijalekatske poezije, pune frazeologizma, koji čuvaju ostatke jednog vida tradicionalne kulture u Crnoj Gori. Između više pesnika u širokome formalnom i tematskom rasponu valja pomenuti barem dva-tri najistaknutija: Vito Marković (1935), Milovan Danojlić (1937), koji je sve značajniji kao stilski briljantan prozni pisac, Branislav Petrović (1937) i Alek Vukadinović (1938).

Najmuzikalnija pesnik među neosimbolistima Velimir Lukić (1936) priklonio se dramskoj umetnosti. Njegove drame na antičke teme (Okamenjeno more, 1962), u žanru bliskom farsi (Drugi život kralja Osvalda, 1963), zatim s elementima fantazije i misterije (Bertove kočije ili Sibila, 1964), imale su vidljivog uspeha. Početak posleratne drame, međutim, označio je Nebeski odred (1957) Đorđa Lebovića (1928) i Aleksandra Obrenovića (1928). Mračne scene iz nacističkog logora i likovi koji su izgubili ljudske osobine približavaju Nebeski odred egzistencijalističkoj drami. A najplodniji i najpopularniji dramski pisac svakako je Aleksandar Popović (1929). Lako i zanimljivo pisani, njegovi komadi nemaju ni čvršće vođenu radnju ni jači dramski zaplet. Ali je zato osobitu ulogu dobio jezik, poglavito jezik Beograda, u kome je S. Vinaver pisao kao o mešavini zahvalnoj za dramsku obradu. Najpoznatiji su njegovi komadi Ljubinko i Desanka (1963), Čarapa od sto petlji (1965), Krmeći kas (1966), Druga vrata levo (1969). Najzad, Dušan Kovačević (1948) nastavlja tradiciju Nušićeve, beogradske komediografije: Maratonci trče počasni krug (1973), Balkanski špijun (1983); Sveti Georgije ubiva aždahu (1986).

Od 60-ih godina razvoj proze ne samo što je dinamičniji no ikada ranije nego je i složeniji. Teško je dati celovitiju sliku a da ne bude veoma uprošćena. Ono što se najpre zapaža, kao pojava koja uzima sve većeg maha, to je zaokupljenost pisaca isto toliko svojim zanatom, ako ne i više, koliko i predmetom opisivanja: ista tematika podvrgava se različitim postupcima pripovedanja, da bi se onda isti postupci primenjivali na različitu problematiku. Najpre Radomir Konstantinović (1928) objavljuje romane kao monotone traktate na najopštije teme, da bi kasnije sasvim prešao u esejistiku. Pavle Ugrinov (1926) ostaje dosledan minucioznoj deskripciji, koja usporava radnju i potiskuje siže. Najistrajniji u eksperimentisanju je Bora Ćosić (1932). Na kraju je svoj obimni roman Tutori (1978) sveo na igru gradnje i ironične samorazgradnje, u čemu se čitalac teško snalazi. Tu liniju produžava nešto mlađi Marko Kovač (1938). Neprekidno se menja, od Gubilišta (1962) do Vrata od utrobe (1978), i stalno prelazi granicu između pripovedanja i refleksija o pripovedanju.

Različitim prosedeima služi se Borislav Pekić (1930—1992), pisac koji je 70-ih i 80-ih godina plenio pažnju neobičnom plodnošću i spremnošću da se menja. Već u Vremenu čuda (1965) iskušenja savremenog čoveka — s ideološkim i političkim konotacijama — unosi u podlogu novozavetnih priča, i time univerzalizuje značenje, premda se taj postupak u narednim delima ne ponavlja, ipak se prepoznaju srodne teme i opšte načelo povezivanja i uopštavanja. Najkrupnije njegovo delo je romaneskni niz Zlatno runo I—VII. (1978-1986), gde se u prikazanoj istoriji jedne porodice ogleda sudbina celog naroda, Cincara, koji su se u vekovnoj dijaspori utapali u druge balkanske kulture.

Manje plodan, Danilo Kiš (1935—1989) mnogo je više zaokupljen formom. U prvi red srpskih prozaista izbio je romanom Bašta, pepeo (1965). Narator je u potrazi koliko za potonulim detinjstvom toliko i za stradalim ocem. Najfinije senzacije, koliko god da su lirski prozračne, u sećanju su osenčene gorčinom: imago oca-žrtve lebdi u ovoj kao i u narednim Kišovim knjigama. U Peščaniku (1972), gde tematika nije menjana, tehnika pripovedanja dovedena je do virutuoznosti. A Grobnica za Borisa Davidoviča (1976), koja je Kišu donela veliki ugled u inostranstvu, u celini je ispripovedana veštim preplitanjem dokumenata i fikcije o žrtvama staljinističkih čistki.

Zapravo je tek Miloradu Paviću (1929) pošlo za rukom da na zavodljiv način činjenice rastvori u imaginarno, a imaginarnom da čvrste činjenične konture. Ovaj poznati istoričar srpske književnosti podjednako je osvojio domaće i strane kritičare i čitaoce romanom čudno pisanim u više rečnika (Hazarski rečnik, 1984). Najpre, formalno je razbio vremensku uzastopnost u pripovedanju: rečnik omogućuje sentimentalno čitanje u proizvoljnom poretku. Zatim, o Hazarima, narodu o kome se gotovo ništa ne zna, dao je da različito svedoče tri civilizacije, tri religije: hrišćanska, hebrejska i islamska. Pretpostavke se umnožavaju, i u njih se i čitalac uvlači. Igra između stvarnog i mogućeg, znanja i fantazije, ne prestaje ne samo u ovome nego i u naredna dva, podjednako neobična romana: Predeo slikan čajem (1988) i Unutrašnja strana vetra (1991). U prošloj deceniji Pavić je bio jedan od najviše prevođenih pisaca u svetu.

Na prelazu iz sedme u osmu deceniju do izražaja dolazi jedan drugi, paralelan tok: povratak vremenski i prostorno ograničenoj domaćoj tematici i obnova jednostavnijih, ako već ne i tradicionalnih oblika pripovedanja. Posle M. Bulatovića, Dragoslav Mihailović (1930) daje najznačajniju knjigu Frede, laku noć (1967) već i po tome što je označila dalji razvoj srpske pripovetke. Uz tematiku iz svakodnevnog života ide i jezik, pa se podjednako u prvom licu može pripovedati na žargonu ili dijalektu. Izvrstan roman Kad su cvetale tikve (1968) zadivljuje otkrivanjem nečega što je sasvim blisko ali zapostavljeno: običnog života u posleratnom Beogradu, sa ljudskim sudbinama koje nisu ništa manje tragične zato što su obične. Zatim Petrijin venac (1975) vodi u unutrašnjost Srbije, u ruralni i prigradski život. Dva mlađa autora, Vidosav Stevanović (1942) i Milisav Savić (1946), u isto su vreme objavila pripovetke (Refuz mrtvak, 1969, i Bugarska baraka, 1969) sa srodnim tematskim, a donekle i stilskim usmerenjem, pa se u kritici govori o zasebnoj struji "stvarnosne proze".

U poslednje dve decenije, uostalom, stilska i tematska raznolikost izuzetno je velika. Tako su, na primer, Živojin Pavlović (1933), Slobodan Selenić (1933), a i Svetlana Velmar-Janković (1932), skloni modernijim postupcima u oblikovanju savremene tematike, dok je, nasuprot njima, Mladen Markov (1934) primetno tradicionalan i kad se dublje vraća u istoriju i kad piše o poratnom selu. U istoriju, dalju i bližu, vraća se i Vojislav Lubarda (1930). Upotpunjava sliku o Bosni, koja u prošlosti ne izgleda mnogo vedrija nego što je danas. S druge strane, jedan dotad nepoznat pisac, Miroslav Popović (1926—1985) iznenađuje izvrsnim romanom Sudbine (1984), uravnoteženo pisanim, sa nijansiranom psihologijom likova. Najzad, prilično je velik broj sve mlađih autora, koji su uveliko započeli novu etapu u razvoju srpske proze i među kojima ima i vrlo istaknutih, kao što je Miroslav Josić Višnjić (1946).

Srpska književnost je, opšte uzevši, u poslednju deceniju 20. veka ušla s razvojnom dinamikom i složenošću koje svedoče o daljem usponu, a što je ovde samo u glavnim crtama nagovešteno. Istoričari obično evropske književnosti dele na vodeće i na one koje pripadaju malim narodima, a za koje je karakterističan tzv. ubrzani razvoj ne samo u 19. nego i u 20. veku. Sustizanje vodećih književnosti, tj. ubrzani razvoj, postoji i u srpskoj sve do završetka Prvog svetskog rata, kada se ona neposredno uključuje u jak internacionalni pokret književne avangarde. A već od 50-ih godina, tokom druge polovine veka, pojačano interesovanje za srpske pisce, njihovo sve primetnije prisustvo na drugim jezicima, odjek na koji njihova dela nailaze kod stranih čitalaca i proučavalaca književnosti, nesumnjivo menjaju staru sliku. Očigledno je da srpska književnost — zajedno s vodećim slovenskim: ruskom, poljskom i češkom — simultano sudeluje u evropskome zajedničkom književnom životu i opštem razvoju književne umetnosti.

Novica Petković